Традыцыі сямейнага выхавання ў беларускай вёсцы
Любоў Ракава
Выдавец: Ураджай
Памер: 111с.
Мінск 2000
Змалку кожнае дзіця было “знаёма” з дамавым, які, па іх уяўленні, жыве побач: за печкай, у пячурцы або пад падлогай ці ў хляве.
Звычайна дамавы (“дзедка”) гэта маленькі дзядок, які жыве ў кожнай хаце і быццам бы спрыяе дабрабыту ў ёй. Але калі яго пакрыўдзіць ці не дагадзіць яму, то з добрага “дзедка” становіцца злы.
Трэба адзначыць, што хатніх духаў было шмат: “дзедка”, “бабка запечная”, “дзеткі заплечныя”, а таксама “баннік”, “гуменнік”, “хлеўнік” і інш., якія ахоўвалі хату, двор, гаспадарку і патрабавалі ад гаспадароў і дзяцей павагі і ахвяр у выглядзе яды, напрыклад (Романов.Белорусскпй... Вып. VIII —IX. 1912. С. 289; Довнар-Запольскнй. Белорусская... 1893. С. 81). Ім заўсёды ў час Дзядоў астаўлялі на палку астаткі памінальнага абеду. Дзецям унушалі, што, убачыўшы духа, гаварыць з ім нельга, a трэба перахрысціцца і прачытаць малітву (Романов. Белорусскнй... Вып. VIII —IX. 1912. С. 289). У хаце, акрамя добрых духаў, могуць з’явіцца і дрэнныя (“злыдні”). У беларускім фальклоры ёсць казкі пра гэтых духаў, яны прыносяць селяніну гора і галечу. А каб гэтага не здарылася, народная мудрасць сцвярджае, што ўсё залежыць ад самога чалавека, яго паводзін у адно-
сінах да добрых духаў, якія ахоўваюць чалавека, але могуць пакінуць яго, калі іх раззлаваць, і іх месца зоймуць “злыдні”.
У раннім дзяцінстве верылі ў нячыстую сілу вельмі шматлікую і разнастайную (д’ябал, чорт, сатана, бес, нячысты дух, Анціпка бяспяты, кадук, паралюш, Лыцыпер і інш.). Па народным уяўленні, самым старэйшым сярод іх (галоўным), які і развёў яе, з’яўляецца “дзядуля Лыцыпер” (Люцыфер). Страх перад нячысцікамі і неабходнасць абараніцца ад іх выпрацавалі звычку не вымаўляць слова “чорт” ні ў доме, ні ў іншым месцы нікім з дзяцей ці дарослых (“каб ён не з’явіўся”). Таму заменай яму служылі словы “шут” (“шут яго ведае”), “ідал” (“ідалгэты”, “ён”, “тэй") (Романов. Белорусскнй... Вып. VIII-IX. 1912. С. 287).
Каб засцерагчы дзіця ад нячыстай сілы, у калыску немаўляці клалі грабянец ці верацяно, а таксама нажніцы.
Дзіцячае ўяўленне аб нячысціках фарміравалася пад уплывам бацькоў і старэйшых. Нячысцікаў распазнаваць навучалі дзяцей, таму што яны прымаюць аблічча розных жывёл або птушак (чорнага ката, сабакі, барана і г.д.). Цяжка было маленькім не паверыць у існаванне нячыстай сілы, калі амаль кожны расказчык, як правіла, прыпомніць, што ён “сам бачыў чорта” і быў ці ледзь не стаў ахвярай яго хітрыкаў. I тут жа расказчык паведамляў слухачам, як ён выратаваўся ад яго.
Дзіця навучалі, што, калі ён незнарок вымавіць слова “чорт”, то, каб засцерагчы сябе, павінен тройчы плюнуць праз левае плячо. Бо лічылася, што з левага боку заўсёды падсцерагае чорт, а з правага знаходзіцца ангел-захавальнік. Адсюль і дайшоўшая да нашага часу звычка пляваць праз левае плячо са словамі: “цьфу, цьфу”. Дзецям унушалі, іпто абедзве гэтыя сілы вядуць запісы добрых (ангел-захавальнік) і дрэнных (чорт) спраў, і ў залежнасці ад таго, што пераважае, радуецца або плача адзін з іх. Існавалі і звычаі, парушэнне якіх магло наклікаць бяду (чорта). Так, кожнае дзіця ведала, што кінуўшы праз акно якую-небудзь рэч або плюнуўшы праз яго, якраз і трапіш у такую сітуацыю. Згодна з павер’ем, чорт (бес) можа нарадзіцца нават з пляўка, калі плюнеш на пол і разатрэш яго. Страх перад нячысцікам у гэтых выпадках спрыяў і выпрацоўцы добрай звычкі захоўваць чысціню і парадак у доме. Акрамя таго, за пляванне на падлогу, па народнай прымеце, чалавеку ірэба будзе расплачвацца на тым свеце лізаць гарачую патэльню (Романов. Белорусскнй... Вып. VIII —IX. 1912. С. 313). Магчыма, веданне гэтагатаксама стрымлівала дзіця ад дрэнных звычак.
Увогуле вера ў звышнатуральныя сілы, якія могуць змяніць жыццё чалавека, прынесці яму карысць або шкоду, і звязанае
з гэтым рэгламентаванне дрэнных учынкаў, паводзін, слоў і г.д. аказвалі ў XIX пачатку XX стагоддзя вялікі выхаваўчы ўплыў на дзяцей, бо моцна трымаліся ў іх свядомасці.
Звышнатуральнае, па народных вераваннях, падсцерагала і за парогам дома: у лесе, дзе жыў лесавік, у полі палявік, у рэчцы вадзяны. Калі дзеці ішлі ў лес за грыбамі ці ягадамі, стараліся трымацца разам і не губляць адзін аднаго з віду. Бо кожнага, хто адыдзе ад гурта, можа збіць з дарогі, напалохаць велізарнага росту (“з дрэва”) лесавік. А паратунак таму, хто сустрэне яго, можа знайсці, калі пераабуцца, памяняўшы на нагах лапці.
Найболыпую небяспеку для малых дзяцей уяўляла рэчка, возера, балота. Здаралася, што дзеці тапіліся ад няўмення плаваць ці трапіўшы ў вір або багну. У народзе існавала павер’е, што гэта вадзянік “схапіў дзіця за ногі і пацягнуў у вір”. Дзяцей вучылі быць асцярожнымі з вадой і пазбягаць тых месцаў, дзе, як лічылі, жыў вадзяны.
Асцерагацца трэба было і прыгожых (або агідных) жанчын-русалак. Верылі, што ўсе яны баяцца святла і з’яўляюцца толькі ноччу. Слухаючы расказы аб тым, што вадзяныя любяць жыць каля млыноў або ў вірах рэк і могуць утапіць таго, хто спадабаўся ім, дзіця пачынала разумець, як небяспечна купацца ў такіх месцах і хадзіць ноччу, а таксама неабходнасць быць асцярожным з вадой. Уражвалі дзіця і маляўнічыя аповяды пра тое, якія намаганні прадпрымаюць лесуны, імітуючы крык птушкі, каб падманам завесці паляўнічага ці каго іншага ў глыбіню леса ці ў багну і загубіць там, пра русалак, якія вабяць сваіх ахвяр шматлікімі агеньчыкамі і захапляльна тужлівымі песнямі ў балотныя багны і глыбіні цёмных вод.
Народны погляд вучыць і супрацьстаяць нячысцікам. Гэта не толькі перасцярога, але і навучанне загаворам ад іх, неабходнасць тройчы перахрысціцца пры сустрэчы з імі.
Дзецям прыходзілася пераадольваць спакусу сарваць у чужым садзе яблык ці ўлезці ў гарох, бо бацькі расказвалі ім аб страшным лёсе злодзеяў, якія трапілі ў жалезную ступу, былі стоўчаны ў ёй і потым з'едзены “жалезнай бабай”. Менавіта гэтая злая старая падсцерагае ў полі і на агародзе наўмыснікаў, каб схапіць іх жалезным крукам, а потым расправіцца.
Як вядома, дапытлівасць маленькіх, іх цікаўнасць да навакольнага асяроддзя і з’яў прыроды ў мінулым стагоддзі часцей за ўсё задавольвалася паданнямі і легендамі, якія перадаваліся з пакалення ў пакаленне.
Нават у наш час старыя людзі расказваюць, напрыклад, аб паходжанні плям на месяцы, якія быццам бы з’яўляюцца выя-
вамі двух братоў Каіна і Авеля. Менавіта Каін, па загаду бога, асуджаны вечна трымаць на спіне забітага ім брата Авеля. Гэта гісторыя, у якой закладзена думка аб непазбежнасці расплаты за дрэнны ўчынак ці зладзейства, дайшла да нас з даўніх часоў і зараз аказвае вялікае ўражанне на дзяцей.
Вельмі павучальнымі былі расказы дарослых пра “ведзьмакоў”, “ведзьмаў”, “чараўнікоў”. Па ўяўленнях народа, ад іх залежаў ураджай, хваробы і выздараўленне чалавека і скаціны, нават перамена надвор’я. Лічылі, што ведзьмы чэрпалі сваю сілу са зносін з нечысцю, наперад аддаючы сваю душу на пякельныя мукі (“чорту душу прадаў”).
Дзеці верылі і ў магутныя сілы ведзьмакоў, чараўнікоў, ведзьмаў, якімі лічыліся людзі з вялікімі магчымасцямі рабіць дрэннае, наклікаць хваробу і нават смерць. Гэтыя якасці часта прыпісвалі людзям, якія займаліся лячэннем, жылі на водшыбе, у лесе. Большасць жа чараўнікоў, па народных вераваннях, хаваліся ад людскога вока і рабілі свае справы, калі чалавек не чакаў гэтага.
Шматлікія апытанні ў розных кутках Беларусі паказваюць, што яшчэ ў пачатку нашага стагоддзя і нават пазней у народзе трымаліся старажытныя вераванні аб ведзьмаках і ведзьмах, якія злятаюцца на шабашы падчас Каляд, Купалля і іншых свят і робяць людзям шкоду.
Мпоства вераванняў было звязана са з’явамі прыроды. Цікавасць дзяцей да сонейка патрабавала тлумачэння дарослых аб тым, што глядзець на яго нельга, бо аслепнеш. А вось убачыўшы малады месячык, гаварылі дзіцяці, трэба перахрысціцца і сказаць: “Маладзічок маладэй, у цябе рог залатэй! Табе на прыбытак, а нам на спасенне (ці здароўе)!” Гэта, па разуменні бсларусаў, на цэлы месяц давала дзецям здароўе. Сонечных зацьменняў баяліся нават дарослыя, не ведаючы прычыны гэтых з’яў, і звязвалі з імі вялікі мор ці голад.
Шматлікія расказы пра небяспеку навальніцы, пачутыя ад бацькоў ці старэйшых дзяцеіі, выхоўвалі ў маленькіх страх перад маланкай і громам. Каб аберагчыся ад іх, дзяцей вучылі запаліць у час навальніцы лампадку ці свечку перад абразамі, закрыць юшкі і выгнаць з хаты чорных катоў і сабак, калі яны там знаходзіліся. Забаранялася штонебудзь рабіць у гэты час, нават есці, нельга было хавацца ў час навальніцы ў лесе пад дрэвам ці кустом. Разам з тым, згодна з народным вераваннем, калі дзеці пры першым громе вясною тры разы перакуляцца праз галаву, то будуць увесь год здаровыя і іх не “заб’е пярун” (маланка, гром).
У маленстве і раннім дзяцінстве дзеці асабліва верылі ў незвычайныя здарэнні, пераўвасабленні людзей у розныя істоты,
а таксама ў магчымасць зрабіцца невідзімкай або вырасціць Змея Гарыныча і г.д. Гэтыя небыліцы, пачутыя ад старэйшых, хвалявалі іх. Многія з дзяцей рабілі спробы дасягнуць пастаўленай мэты, але поўнасцю выканаць заданне, якое ставілася пры гэтым, было немагчыма. Так, каб з яйка вывеўся змей, трэба было яго некалькі месяцаў трымаць пад пахай, чаго нават пры вялікім жаданні не мог зрабіць ніхто.
Шмат народных вераванняў звязана з ачышчальнай сілай агню. Асаблівую сілу меў купальскі агонь. 3 мэтай абараніць сябе ад чараўніцтва, спазнаць на сабе ачышчальную сілу агню, “падсілкавацца” жыццёвай энергіяй сонца моладзь у купальскую ноч скакала праз агонь, а ў некаторых месцах (Лепельскі павет) над купальскім кастром хлопцы “калыхалі” дзевак, a дзеўкі хлопцаў (Романов. Белорусскнй... Вып. VIII—IX. 1912. С. 295). У беларусаў вядомы звычай “палання” дзяцей, калі хворае і нават здаровае дзіця з мэтай прафілактыкі раскачвалі перад печчу, дзе палаў агонь (Шейн. 1902. Т. III. С. 104).
У дзяцей выхоўвалі павагу да агню. Згодна з народнымі ўяўленнямі, абыякавасць да яго можа прывесці да кары з боку самога агню на губах і языку з’яўляюцца прышчы (“вогнік”, “жыжка”). Дарослыя казалі ім: “He плюй у агонь, a то вогнік выскачыць”. Сувязь хваробы з агнём бачна і з загавору супраць рожы, гангрэны, “вогніка” і інш. Верылі ў “чысціню” агню, які выратоўвае ад хваробы, ачышчае (напрыклад, у скаканні праз касцёр у ноч Купалля). Акрамя таго, беларусы лічылі яго магутным, здольным не толькі караць, але і дапамагаць чалавеку. Печ як месца “жыхарства” агню лічылася чыстым месцам, існавалі забароны апаганьвання печы, напрык• лад, дурным словам ці кіданнем у яе розных прадметаў. Гэтаму навучалі з ранняга дзяцінства.
КНІГІ ОНЛАЙН
