У нерушы дзікай прыроды
Вячаслаў Стома
Выдавец: Юнацтва
Памер: 382с.
Мінск 2001
I ён не грэбаваў нічым, што траплялася на шляху, як мог папаўняў свой кармавы баланс — у справу ішлі дробныя жучкі, розныя лічынкі, рэшткі і нават кавалачкі загнілай падліны.
Вось у такіх надзённых клопатах і час хутка праходзіў, і карысць была безумоўная. Нават не згледзеў, як спала задушлівая гарачыня і пад подыхам лагоднага вячэрняга ветру вада на паверхні злёгку задрыжэла россыпам драбнюткіх хваляў, што разбягаліся ў розныя бакі, і ўжо сама вада неўзабаве дыхнула прахалодай і свежасцю, а рыба, якая, хаваючыся ад спякоты, вылежвалася на дне ці марудна сноўдалася на глыбіні, пачынала паднімацца ў верхнія воды і пераходзіць да актыўнага руху і палявання.
Вячэрні жор выдаўся асабліва ўдачлівым і паспяховым. Гэтаму якраз садзейнічаў свежы вецер, які на момант то слабеў, то станавіўся парывістым. У імклівых сваіх парывах ён страсаў з прыбярэж-
3 Зак. 2020 65
най расліннасці мноства насякомых, што прымайстраваліся тут на начлег. Насякомыя бездапаможна падалі на ваду і рабіліся лёгкай здабычай пражорлівых рыбных чародак. Найбольш вялікія рыбіны палявалі на самым фарватэры ракі, гучна ўзнімаючы агрузлыя целы з вады, чароды меншага ўзросту спрабавалі ўдачу не сярэдніх глыбінях, a ўся астатняя рыбная драбяза пляскалася на плыткіх месцах. Вячэрні жор працягваўся і ў начной цемры, праўда, паступова ён прыкметна слабеў, хоць і доўжыўся ўсю ноч, а пад раніцу сціхаў зусім, і большасць рыб зноў накіроўвалася на дзённы адпачынак.
Праз суткі карціна паўтаралася ў той жа паслядоўнасці, толькі надвор’е іншы раз уносіла ў звыклы выпрацаваны рытм нейкія змены — у часы начных навальніц актыўнасць рыбы рэзка ўзрастала, a ў ціхія, цёплыя ночы была нязначнай, і рыба не напамінала аб сабе лішнімі непатрэбнымі рухамі, якія маглі суправаджацца рознымі гукамі накшталт булькацення ці ўсплёскаў. Насельнікі ракі проста нічым не заяўлялі аб сваёй прысутнасці — далей ад бяды. Іншая справа, калі навальніца шуміць ды ў дадатак яшчэ ляскае гром. Тут і пагуляць не боязна, бо якая ж небяспека, калі самі рыбакі дзесьці ў хатах пахаваліся. А раніцою — зноў багаты сняданак і зноў прыемны адпачынак. І так дзень за днём, ноч за ноччу.
РАЗДЗЕЛ ЧАЦВЁРТЫ
Сомік падрос.— Малы, а з вусікамі! — Свавольнік пачынае хітраваць.— Цела мяняе форму.— Вучоба ў бацькі.— Паляванне на жаб.
У турботах прайшоў цэлы тыдзень. Сомік нават і не заўважыў, як прыкметна падрос, стаў велічынёю з сярэдняга печкура. Каб ён мог разважаць, дык сам, напэўна, здзівіўся б, што так хутка расце. Але дзіва тут няма. Прырода сапраўдьі надзяліла гэтую пароду рыб незвычайнай здольнасцю. Усяго
за тыдзень лічынкі, што вылупіліся з ікры, вырастаюць у малькоў вагой дзесяць—пятнаццаць грамаў. Вось якія яны хуткарослыя, нашчадкі вусатых веліканаў!
I толькі калі наш сомік заўважыў, што ад яго ў чарговы раз кінулася наўцёкі вялікая лічынка страказы-каромысла, якой раней сам асцерагаўся і сустрэч з якой усямерна пазбягаў, ён нешта ўцяміў і адчуў у сабе дадатковы прыліў сіл і фанабэрлівую ўпэўненасць. Ен ужо не маленькі і быў роўняй мноству гаркушак, плотак, сялявак, мянькоў. Калі да гэтага часу шаляніца, бадай, нічым не адрозніваўся ад іншых малявак, то цяпер яго цела пачало афармляцца ў належны сому вобраз і паступова набывала выгляд дарослай рыбіны.
Галава соміка павялічылася ў памерах значна больш, чым усе астатнія часткі тулава, па краях шырокага рота пачалі прарэзвацца густыя і вострыя зубкі. Яны раслі, як часам кажуць, суцэльнай шчоткай, якая з поспехам ужо магла служыць падросшаму соміку для захопу, утрымання і нават перацірання здабытай ежы. У куточках рота на верхняй сківіцы адскочылі пакуль яшчэ кароткія, але прыгожыя чырванаватыя адросткі-вусікі, што нагадвалі завушніцы якой-небудзь фанабэрыстай дзяўчыны. Іншай рыбнай драбязе такія вусікі нават і не сніліся.
Сомік навучыўся плаваць намнога хутчэй, чым усяго тыдзень назад. Гэтаму як нельга лепш спрыяў мяккі, але моцны анальны плаўнік, які адрастаў знізу амаль з сярэдзіны цела. Закруціць сомік свой прыгожы хвосцік кручком, зрыхтуецца да штуршка ды як выпраміцца рэзка — кідок атрымліваецца выключны. Цяпер ён ужо не пасіўны зборшчык чарвячкоў ці пажыральнік бацькавай здабычы, не, цяпер ён быў ужо сапраўдны паляўнічы, граза ўсіх малявак, апалонікаў і нават самых вялікіх насякомых. А якія ж яны смачныя і апетытныя, куды там тыя тонкія чарвякі ці худыя хіранаміды! І сомік часу дарэмна не марнаваў. Толькі ў самыя спякотныя дні адлежваўся на дне, ды і тады, калі
дазвалялі абставіны, здабычу, што падвернецца выпадкова, не выпускаў — цяпер яму ўсё ішло на карысць. А пра вячэрнія часы і гаварыць няма чаго — сомік пастаянна быў у руху і як толькі мог папаўняў свой кармавы баланс.
Інстынктыўныя, выпрацаваныя прыродай паводзіны ў соміка паступова дапаўняліся новымі звычкамі і ўчынкамі, у нейкім сэнсе не пазбаўленымі элементаў свядомасці. Цяпер ён ужо не проста без разбору плаваў і нападаў на сустрэтую здабычу. Свавольнік пачынаў разлічваць свае рухі і нават ужываць пэўныя хітрыкі. Часам ён затойваўся дзенебудзь паблізу берага побач з абслізлым карчом ці сярэдніх памераў каменем і хвілінамі, а то і па паўгадзіны падсцерагаў ахвяру. Хоць здабыча пры гэтым трапяталася радзей, затое была яна больш каштоўнай і куды больш важкай. Зноў-такі не патрабавалася траціць лішнюю энергію на пошукі, і карысць для арганізма была дваякая.
Поспеху спрыяла і змяненне формы яго ўласнага цела, якое рэзка губляла падабенства звыклай нам рыбы і ўсё болей набывала выгляд нейкай пачвары. Тулава цяпер разрасталася ўпоперак, стала шырокім і сплюснутым зверху ўніз, і варта толькі соміку проста залегчы на дно, як ён робіцца амаль нябачны для сапернікаў і ахвяр — нібыта пясчаны грудок вытыркае. Паспрабуй разгледзь, адрозні ад мноства намыін, ямак, раскіданых па дне каменняў — пустая справа! Тым болей што і колер верхняй часткі цела станавіўся падобным да грунту — скура пацямнела, абслізгла, так шо ў спалучэнні з бурым адлівам яно хутчэй нагадвала затопленае паленца, чым застылую ў чаканні здабычы рыбіну. Калі таго патрабавалі абставіны, сомік злёгку яшчэ закапваўся ў пясок альбо донны іл. Зрабіць гэта было проста — улёгшыся на дне, дастаткова крышку паварушыць целам, і яно само патанала ў мяккім грунце. А калі трохі боўтнуць доўгім хвастом, як можна прысыпаць сябе яшчэ і зверху, толькі галаву паднімі ўверх і — паглядай за ўсім, што адбываецца навокал.
Гэта таксама спрыяла арганізацыі яго паспяховага палявання.
Неяк сомік наглядаў за паводзінамі свайго старога бацькі сома. Той, здрадзіўшы паўсядзённым звычкам, знайшоў хітры варыянт здабычы жаб. Звычайна ён паляваў толькі ноччу ці надвячоркам, а гэта выбраўся з глыбокага сховішча амаль у самую спякоту. I не пралічыўся. Хутчэй наадварот.
Дзённая гарачыня гнала ўсё жывое да вады. Розныя дробныя каляводныя жывёліны, мноства дзікіх птушак пакідалі сушу і пляскаліся на прыбярэжным участку ракі, дзе хоць неяк можна было ўратавацца ад няшчаднага, гарачага сонца. Горш за іншых вытрымлівалі спякоту жабы. І хоць прыстасаваны яны да жыцця аднолькава паспяхова ў абедзвюх стыхіях — і ў вадзе, і на сушы,— тым не менш апалены гарачынёю бераг да сябе не вабіў. Пяшчотная скура, нават калі жаба сядзела ў густых зарасніках асакі і чароту, імгненна траціла вільгаць і, падсыхаючы, выклікала непрыемны сверб і ўводзіла ў задушлівы стан. Таму большасць жаб толькі час ад часу выбіралася на сухое, а асноўную частку спякотнага дня шукала паратунку сярод водных хваляў.
Праўда, і там неставала выратавальнай прахалоды. Вада таксама моцна прагравалася, асабліва верхнія яе гарызонты. Гэткія ўмовы наводзілі на жаб млоснасць і дрымоту, яны трацілі актыўнасць, ленаваліся рухацца, а толькі вяла перамяшчаліся калі-нікалі з месца на месца, пасля зноў застывалі нерухома, абдаючы прыляглае наваколле дастаткова гучным крумканнем. А на паверхні вады заставаліся бачнымі толькі шырокія ноздры і выпучаныя бліскучыя вочы.
Стары вопытны сом якраз і выкарыстаў спрыяльныя абставіны. Ён асцярожна падплываў да такой зялёнай пяюхі, плыў прьі гэтым ціха і асцярожна, не робячы лішніх рухаў і не наганяючы хваль, і раптам знізу, адкуль размораная жаба ніяк не чакала небяспекі, адным трапным рыўком хапаў нешчаслівую артыстку і “заказваў ёй доўга
жыць”. Пасля гэтага сом апетытна і задаволена чмякаў, адплываў убок, дзе прымайстраваліся іншыя, яшчэ не паспуджаныя жабы, і дзея паўтаралася ў чарговы раз.
Здабычлівы метад свайго бацькі сомік не прамарудзіў пераняць. I хоць вялікія азёрныя і зялёныя жабы былі яму пакуль што не па зубах, але маленькімі жабкамі і апалонікамі ён мог паласавацца ўдосталь. Вось як наладзіў паляванне малы хітрун.
Падплыве ён да абрывістага берага, з якога разпораз скачуць у ваду маленькія лугавыя жабкі, затоіцца, і варта якой небарацы кінуцца ў хвалі, як яна зараз жа робіцца лёгкай здабычай соміка. Жабіная чародка, ратуючыся ад спёкі, нават не паспявае адрозніць у агульным плёскаце нейкія асаблівыя, староннія гукі і рухі. І пакуль дойдзе да іх неразумных галовак, у чым тут справа, чародка аказваецца ўжо прыкметна парадзелай. Але прыродзе ўрон невялікі. Вунь колькі жабак ужо вылупілася — суцэльнай коўдрай скачуць па скошаным лузе да ракі. А колькі яшчэ вылупіцца!
Удачныя паляванні надавалі соміку новыя сілы. А падмацаваны багатай каларыйнай ежай ён яшчэ хутчэй пайшоў у рост. Пад халоднай слізкай скурай паступова адкладваўся слой тлушчу, запас якога павінен адыграць важную ролю ў час доўгай зімоўкі і звязанай з ёю бяскормніцы. Але пра будучую халодную зіму сомік яшчэ нічога не ведаў і таму бесклапотна гуляў, наладжваў цікавае паляванне і смакаваў выдатныя ласункі.
РАЗДЗЕЛ ПЯТЫ
Зіма на носе.— Пакатныя самы.—
На зімовае лежбішча.— У цеснаце, ды не ў крыўдзе.— Прыгоды пад лёдам..— Спаць дык спаць.
Час ляцеў хутка. Летняя гарачыня пачала ўступаць месца прыемнай жнівеньскай прахалодзе, калі дні і ночы сталі аднолькава лагоднымі і пяшчот-
нымі. А яшчэ праз нейкі тыдзень ночы ўжо дыхнулі сапраўдным холадам, і хоць удзень яшчэ ўсталёўвалася па-летняму цёплае надвор’е, тым не менш змены прыроды адчуваліся ва ўсім наваколлі.
Празмерная спякота рыбам была не да густу, але яна ўсё ж прыемней, чым настылая, сцюдзёная вада. Будучы ж рыбамі цеплалюбівымі, самы палічылі за лепшае, як і ў папярэднія гады, пераседзець халодную пару года ў вірах, на самым дне ракі.
КНІГІ ОНЛАЙН
