У нерушы дзікай прыроды
Вячаслаў Стома
Выдавец: Юнацтва
Памер: 382с.
Мінск 2001
Зіма сама дыктавала ім такія паводзіны. Да Taro ж з нізоўяў ракі, што мела недзе далёка зносіны з морам, пачалі вяртацца ў родныя мясціны чароды блізкіх аседламу сому родзічаў, якія вядуць вандроўны вобраз жыцця — так званага пакатнога сома. Адразу пасля нерасту, увесну, гэтая рыба, як дарослая, так і моладзь, скацілася па цячэнні ў мора, дзе нагульвала тлушч і бестурботна жыла ў неабсяжных марскіх прасторах. А калі надыходзіў час зімоўкі, нібы тыя пералётныя птушкі, яны зноў вярталіся да родных мясцін. 3 той толькі розніцай, што птушкі вяртаюцца з надыходам цяпла, а самы тады — калі дае знаць аб сабе холад.
Пакатнога сома ў гэтым годзе выгулялася многа, відаць, спрыяльнымі былі ў моры ўмовы — і корму хапала, і драпежнікі не дакучалі. Так што не толькі раннія халады, але і гэтая абставіна вымушала мясцовых аседлых сомаў паспешліва адыходзіць на зімовы адпачынак, бо прамаруджванне пагражала тым, што часовыя госці зоймуць лепшыя зімовыя стаянкі, а мясцовыя застануцца “з носам”.
Першымі пайшлі да зімовых лежбішчаў найбольш буйныя асобіны. Ды гэта і зразумела. Маленькаму заўсёды жытло знойдзецца. Любая норачка, глыбокая вымоіна пад карчом ці каменем — да яго паслуг. А вялікаму патрабуецца і месца многа, і прытулак асабліва зацішны і патаемны. Самы хаваліся ў самых глыбокіх ямах пад гліністымі крутаярамі, у вірах, дзе бераг быў высока падмыты, і можна было менш асцерагацца розных зімовых візіцёраў, накшталт рыбакоў і браканьераў. Заля-
галі на дно і доўга, упарта выкопвалі ў ім глыбокія ямчыны, з галавою зарываючыся ў пясок. Некаторыя асобіны баразнілі ў дне суцэльныя траншэі больш чым на метр глыбінёю і пасля ўжо, выбраўшы аблюбаваны ўчастак, залягалі і пагружаліся ў маркотны зімовы сон. 3 дапамогай хваста самы прысыпалі сябе пяском, а потым яшчэ і плыўкая вада рабіла сваю справу, намываючы зверху суцэльны слой глею, пяску і галькі. Побач капалі ямкі меншыя самы і таксама залягалі ў пяску. Іншыя рыбы, пэўна, напалохаліся б такой “брацкай магілы”, а самам хоць бы што — у цеснаце, ды не ў крыўдзе. Яны заснулі глыбокім, бестурботным сном аж да вясны — і дарослыя, і малыя, якія прыстасаваліся спаць паміж вялікіх рыбін, а то і асобна, знайшоўшы для гэтага зручную схованку.
Пазней, калі стала яшчэ халадней, у іле, што прыкрываў самоў, знайшлі сабе прытулак і іншыя рыбы — карасі, печкуры, ліні. Густа, адзін ля аднаго, усцілалі ў некаторых месцах пясчанае дно сазаны — гэтыя вечныя спадарожнікі самоў. Яны і летам трымаліся паблізу, бо спрыт і хуткасць плавання рабілі іх недасягальнымі для самоў, а абарона ад іншых драпежнікаў забяспечвалася сама сабою. Цяпер жа самоў і наогул баяцца не было чаго, акрамя таго, побач з імі хоць неяк можна было разлічваць на паратунак ад вострых зубоў шчупака.
Маладыя самы-сяголеткі, а выраслі яны да восені ўжо на добрых паўкілаграма (зайздросны рост, ці не праўда?), спалі не вельмі моцна, час ад часу прачыналіся, але вылазіць са стойбішча ды пераходзіць да актыўнага палявання асцерагаліся. А вось старыя спалі глыбока і моцна. У гэтым сомік упэўніўся, калі аднойчы сярэдніх памераў сома, які залёг каля самага берага, выпадкова падчапілі бусаком сяляне, што ставілі пад лёд бочкі з агуркамі. Сомік і сам у гэтую хвіліну драмаў, але ўмомант прачнуўся, разбуджаны нечакана моцным усплёскам. Стары сом знаходзіўся ў такім глыбокім зімовым здранцвенні, што нават не чуў, як узра-
даваныя людзі без цяжкасці цягнулі яго ўверх, мяркуючы выкінуць праз выдзеўбленую лунку на бераг.
Сомік у роспачы мітусіўся вакол бездапаможнага старэйшага суродзіча і знемагаў ад жалю, што нічым не можа яму дапамагчы. А нейкі спрытнюга ўжо прапіхнуў у проламку ражковыя вілы, збіраючыся накалоць бездапаможную рыбіну, каб лягчэй было вывалачы на лёд.
Але тут соміка асяніла нечаканая здагадка. Ён набраў як мага большую хуткасць і з разгону ўдарыў губамі вялікага сома прама ў вока. Іншым разам, відаць, здорава дасталося б яму за такое штукарства. А тут і сапраўды гэта было выйсце з бяды. Com, што быў у небяспецы, ад вострага болю імгненна прачнуўся і ці то свядома, ці то проста знянацку рэзка страпянуў усім целам, без асаблівай цяжкасці сарваўся з бусака і нырнуў далей на глыбіню. Праўда, засталася, як згадка аб празмернай бяспечнасці, папярочная рваная рана на баку, але і яна неўзабаве зацягнулася падскурным слоем тлушчу і хутка пачала загойвацца.
Астатні перыяд зімоўкі, на шчасце, абышоўся без якіх там ні было б прыгод. Холад зверху ашалела ціснуў зямлю, а на дне ракі было цёпла, зацішна, і сомік бестурботна драмаў. Расплюшчыць адно вока — ці не змянілася што навокал? He, усё, як і раней. І зноўку дрэмле сабе ў мяккім прыдонным глеі. Усяму свой час — і адляжацца, і адпачыць як след.
РАЗДЗЕЛ ШОСТЫ
Абуджэнне прыроды.—
Рыба прачынаецца.— Барацьба за існаванне.— Самы з нерастам не спяшаюцца.— Паляванне з засады.— Адпачынак.
Вясна дала знаць аб сабе нечакана. Нязвыкла рана хлынула на палеткі сакавіцкае цяпло, шчодра свяціла сонца, і глыбокі, зляжалы за зіму снег па-
чаў раставаць літаральна на вачах, пасылаючы ў рэчкі паўнаводныя, імклівыя ручайкі, што весела віталі сваім гучным булькатаннем чарговае абуджэнне прыроды ад зімовага сну. Бо не толькі самы, але і ўся прырода да гэтага часу ў поўным сэнсе спала: спалі схаваныя пад снегавой коўдрай лугі і палі, спалі ўкрытыя дзівоснымі белымі шапкамі дрэвы і кусты.
Прыток талай вады ў раку не прамарудзіў адбіцца і на жыцці воднага царства. Рыбы ўмомант ачуліся і ажыўлена пачалі рухацца на глыбіні.
Лёд на рацэ ўздуўся, згорбіўся на самай яе сярэдзіне, стрымліваючы магутныя паводкавыя воды, але ўрэшце не вытрымаў упартага іх націску, трэснуў у адным і другім месцы, быццам незадаволена, трацячы сілы, закрактаў і марудна пачаў расколвацца на асобныя вялікія крыгі.
3 вярхоўяў ракі плылі іншыя такія ж магутныя глыбы, яны набягалі, наскоквалі адна на адну, гучна ўдараючыся тоўстымі празрыстымі краямі і ўсейваючы паверхню мноствам асколкаў дробнага лёду і перамешанага з вадою шарашу. У некаторых месцах ільдзіны затрымліваліся, утвараючы суцэльны затор, потым прарваўшыся з успененым патокам вады, яны з гучным шумам і трэскам каціліся ўніз па цячэнні, зносячы разам з сабою ўсё, што траплялася на шляху.
Актыўнасць рыб цяпер рэзка ўзрасла. І калі шчупакі, акуні ды стронга ўжо задоўга да гэтага ажывіліся, то цяпер схамянуліся і іншыя прадстаўнікі воднага супольніцтва. Пакінулі свае месцы пад карчамі і сярод каменняў печкуры, зрушыліся з зімовага стойбішча спрытныя сазаны, выбраліся з доннага глею ліні і карасі. Але пакуль што ўся рыбная брація трымалася ў прыдоннай частцы ракі, не рызыкуючы паднімацца наверх, дзе на ўсю моц разгуляўся крыгаход.
Разам з вясновым разлівам пачалі ажываць і самы. Пачуўшы свежасць і цеплыню талай вады, яны прачыналіся ад глыбокага зімовага сну і стрымана варушыліся ў слізкай ціне. Прырода клікала
іх да актыўнага жыцця, і покліч той быў магутны і патрабавальны, ахоплены інстынктам прыроды — клопатам аб прадаўжэнні свайго роду.
Рака тым часам паступова ачысцілася ад лёду і смецця, крыгаход быў амаль што на зыходзе, толькі марудна рухаліся ўспененыя згусткі шарошу ды адзінока праплывала, запознена адкалоўшыся ад берага, падталая, з’едзеная сонцам ільдзіна.
Рака выйшла з берагоў і разлілася на многія дзесяткі, а то і сотні метраў, утварыўшы суцэльны разліў. І цяпер большасць рыб падняліся з ціхіх глыбіняў і падаліся блукаць па неабсяжным разводдзі. Заварушыліся плоткі ды сяляўкі, пачаўся інтэнсіўны жор у шчупака, пайшлі да месцаў нерасту карасі — залатыя і сярэбраныя.
На імклівых неглыбокіх перакатах пачалі адкладаць ікру галаўні. Тут у кожнага свае хітрыкі. Напрыклад, галавень адкладвае ікру порцыямі. І пакуль выклюнуцца лічынкі са свежай, адкладзенай са значным інтэрвалам ікры, можна ўсе клопаты сканцэнтраваць на маленькіх істотах, якія ўжо вылупіліся,— і ад ворагаў уратаваць, і паляваць паспяхова вывучыць, а наогул хопіць клопату, пакуль хоць крыху асвояць маляўкі азы самастойнага жыцця. З’явілася патомства і ў харыуса. Самка яго нерасціцца ранняй вясной, часам нават у канцы зімы, адкладаючы вялікую колькасць ікры. Але ікра ў вадзе нічым не замацавана, багата яе выносіцца хвалямі на край разліву: пасля перасыхання яна масава гіне, многа ікры паядаюць таксама водныя драпежнікі, асабліва акуні, яршы ды лічынкі стракоз. У выніку, нягледзячы на вялікую колькасць ікры, да лета моладзі выжывае мала. Таму і прыходзіцца рыбам адкладаць ікру з запасам, каб забяспечыць узнаўленне патомства. Пры большай колькасці і больш шанцу на тое, што хоць нейкая частка моладзі выжыве — кожны прыстасоўваецца як можа ў суровай барацьбе за існаванне.
Самы ж пакуль што з нерастам, як відаць, не спяшаліся. У зімовую спячку яны залеглі намнога раней за іншых рыб і ў выніку доўгага посту адчу-
вальна пахудзелі і аслабелі. Таму цяпер перш-наперш патрабавалася набрацца сіл, нагуляць тлушчу, бо інакш на поспех наўрад ці трэба разлічваць. Тут сам ледзьве плаўнікамі пагрйдваеш, а калі яшчэ дзеткі з’явяцца — што тады? І самы пачалі ўзмоцнена харчавацца. Спачатку жывіліся ўсім запар, у асноўным аслабелымі і мёртвымі рыбкамі, прынесенай у паводку падлінай. А калі трохі памацнелі і адчулі сябе болып упэўнена, пачалі падымацца ўверх па цячэнні, заходзіць у неглыбокія ямы і затоны.
Разліў вады, як ніколі, выдаўся вялікі, а гэта накладвала асаблівы адбітак і на паводзіны самоў. Так ужо выпрацавалася ў прыродзе, што чым шырэй і магутней разліваецца рака, тым вышэй падымаюцца ад месцаў свайго стойбішча самы, і, наадварот, чым разліў меншы, тым неахвотней рухаюцца яны ў вярхоўі і часам нерасцяцца прама ў рзчышчы. Але нейкая, хоць не асабліва далёкая, вандроўка сому патрэбна абавязкова.
Сёлета ж разліў, як нельга лепш, спрыяў вясновым вандроўкам, і самы з задавальненнем скарысталі гэтую прадастаўленую ім прыродаю магчымасць. Між часам абуджэння і пачаткам нерасту павінна было прайсці яшчэ дастаткова многа часу, амаль што месяц. І самы плавалі ў пацяплелых хвалях і ўзмоцнена карміліся, у пераважнай большасці рыбай, што прыступіла да нерасту, узнагароджваючы сябе за вымушаны працяглы зімовы пост.
КНІГІ ОНЛАЙН
