КНІГІ ОНЛАЙН

У нерушы дзікай прыроды

Вячаслаў Стома

Выдавец: Юнацтва

Памер: 382с.

Мінск 2001

92.4 МБ

Вось адна лунка на шляху натрапілася, другая. Запусціў туды свой невялікі сачбк на доўгай жэрдачцы, зачэрпаў ім як мага глыбей. Раз, другі паспрабаваў шчасця, але безвынікова — відаць, пасля халоднай ночы рыба зноў апусцілася на дно, пайшла пад карчы ў сховішчы.
Ласічка таксама паступова ачомалася ад гора. Час гаіў раны. Пакінуўшы былыя свае мясціны, пасялілася цяпер у лясной глухамані, прыстасаваўшы пад сваю новую “кватэру” глыбокую ямку, што вымыла паводка, пад вываратнем вялізнага яловага пня. Напачатку доўга адседжвалася там, толькі час ад часу выбіраючыся наверх, каб наталіць голад. Пазней пачала паступова абследаваць акругу, робячы ўсё больш і больш далёкія вандроўкі, у час адной з якіх і натрапіла на лясную рэчку, дзе было наканавана ёй лёсам яшчэ раз сустрэцца з гаспада» ром старога хутара.
Рэчка цягнулася ўздоўж густога лесу, віхляючы часам з аднаго боку ў другі. Гаспадар, уважліва пазіраючы на беласнежную роўнядзь, паціху крочыў уздоўж яе, але асаблівая здабыча пакуль не траплялася. Але вось у месцы, дзе рэчка рабіла выкрунтасістую луку, заўважыў па-майстэрску выстаўленую нейкім ліхадзеем мярэжу. Ён тут жа вырашыў зняць яе, каб не служыла яна пасткай для аслабелай рыбы. “Выпушчу яе,— сумленна палічыў у думках.— А тую, самую аслабелую, тую, што пашкодзіла луску ды жабры і доўга пражыць усё роўна не зможа, забяру сабе на вячэру”. Рэчка ў гэтым месцы была значна больш шырокаю і ўтварала, акрамя лукі, на яе сярэдзіне глыбокую бухту, пра якую не мог з першага погляду здагадацца чалавек.
Гаспадар рашуча накіраваўся наперад, зрабіў з паўдзесятка шырокіх упэўненых крокаў, затым нават падбег у азарце і толькі паспрабаваў ужо нахіліцца, каб захапіць рукою дужкі мярэжы, як нага яго паслізнулася, бо тоўсты лёд скончыўся, а болей тонкая яго корка, што была прыцярушана снегам,
праламалася, і чалавек па шыю апынуўся ў вадзе. Пралічыўся гаспадар, не прыняў пад увагу хітрыкі таго, хто ставіў гэтую снастку. Ліхадзей прыладзіў яе ў вялікай лунцы, а каб надзейней схаваць ад чужога вока — абклаў навакол па паверхні вады яловымі лапкамі, закідаўшы зверху кавалкамі тонкага лёду, і ўсё гэта старанна прысыпаў снегам.
Апынуўшыся ў ледзяной вадзе, чалавек з усіх сіл спрабаваў выбрацца, але свежы лёд па краях яго лёгка крышыўся, ператвараўся ў суцэльную шугу. Неяк дабраўшыся да края палонкі, з апошняй надзеяй чапляючыся за яе край, спрабуючы выбрацца з лункі, ён як мага мацней гукаў, але надзея, што ў такой нерушы яго нехта напаткае, была малаверагоднай.
Рукі слізгалі па мокрай халоднай паверхні, цела зноў і зноў безнадзейна спаўзала назад, у палонку.
3 кожнай хвілінай знемагаючы і знаходзячыся па шыю ў вадзе, чалавек намацаў нагамі вялікі корч на самым дне, з апошняй надзеяй стаў на яго дзвюма нагамі.
Менавіта ў гэты час, вандруючы па акрузе, і апынулася ласіца на гэтым беразе рэчкі. Гаспадара яна пазнала па паху і занепакоілася, бо злосці на яго не трымала, не быў ён для яе шкодлівым, не тое, што гаспадыня.
Звярок тут жа скочыў у лес і пачаў выпісваць віражы па яго абсягу — улева, управа, назад. Так і насілася па лясным гушчары, пакуль не натрапіла на паляўнічага.
Той, згледзеўшы здабычу, імгненна ўзняў ружжо, але ласіца своечасова адскочыла, схавалася за пень і запішчала. Паляўнічы насцярожыўся, закінуў стрэльбу на плячо. Яго здзівіла, што звярок не ўцякае. А ласіца адбегла крыху наперад і, папіскваючы, зноў спынілася. У яе паводзінах было нешта незразумелае. Паляўнічы накіраваўся ў яе бок. Ласіца адбегла яшчэ далей і зноў запішчала. I тут паляўнічы зразумеў паводзіны звярка: ён нібыта клікаў яго некуды, паказваў дарогу.
І цяпер ужо без роздуму і не стрымліваючы шпаркасці хады, паляўнічы пакрочыў за ласіцай...
Вечарам паляўнічы і гаспадар пілі з мёдам гарбату, што зварылі з суквеццяў і лісця суніцы, сушылі адзенне і не пераставалі здзіўляцца неверагоднай кемлівасці звярка.
Уладар. бездані
РАЗДЗЕЛ ПЕРШЫ
(замест уступу)
Небыліцы, пра сома.— Сёе-тое з біялогіі.
Волат у сербскім возеры.— Клопаты аб патомстве.— Чым харчуюцца самы.—
Ці варта баяцца вадзянога монстра?
Якой толькі лухты не пачуеш пра самоў! Многія з пенай на губах будуць сцвярджаць, што на свае вочы бачылі, як сом хапіў з паверхні вады неасцярожнага гусака, вырваў у гаспадыні ў час паласкання бялізну, а то і пацягнуў з берага ў вір вялікага барана...
Канешне, гэта самыя, што ні ёсць, небыліцы, але нельга сказаць, быццам у іх няма долі праўды. Такую грозную рэпутацыю таямнічай рыбіне стварылі ў першую чаргу яе незвычайныя памеры і своеасаблівасць будовы цела. Знешнім выглядам сом значна адрозніваецца ад іншых сваіх суродзічаў. Цела яго, вялікае, круглае, крыху прыплясканае знізу, паступова пераходзіць у пляскаты з бакоў хвост, да якога, акрамя хваставога, ушчыльную падыходзіць доўгі анальны плаўнік, які цягнецца амаль да сярэдзіны жывата.
Агульная афарбоўка цёмная, ледзь што не чорная, з бурым адлівам на спіне, па баках трошкі святлейшая, з дамешкам зеленаватых таноў і плям, а ў брушной частцы, якая пастаянна трэцца аб дно вадаёма, скура жаўтаватая, ці нават белая, пакрытая блакітнымі і ружовымі крапінкамі.
У спалучэнні з неймаверна вялікай галавой (ледзь не трэцяя частка ўсяго цела) і шырачэзным папярочным ротам, доўгімі бакавымі чэрвепадобнымі адросткамі — вусамі на верхняй сківіцы і дзвюма парамі карацейшых на ніжняй, а таксама маленькімі, як бы затоенымі, вочкамі — усё гэта надае сому вобраз нейкага жахлівага страшыдла, ды яшчэ і такой дзіўнай велічыні.
А памеры самоў сапраўды ўражлівыя. Ці не самы вялікі экземпляр быў вылаўлены ў мінулым стагоддзі на рацэ Одэр. Вага яго складала амаль 25 пудоў, гэта каля чатырохсот кілаграмаў.
Яшчэ адзін сом-волат вядомы ў возеры каля сербскага гарадка Бела-Царква. Возера гэтае ўваходзіць у сістэму з сямі вадаёмаў для развядзення рыбы. Толькі вось усе азёры як азёры, а сюды колькі не запускалі малявак, увосень малюнак адзін — сеткі пустыя. Абураныя рыбакі і мясцовыя сяляне запэўнівалі, што ў возеры пасялілася пачвара, якая паядае рыбу.
Калі іхтыёлагі правялі пільныя назіранні, то было высветлена, што ў возеры сапраўды жыве вялізная рыбіна вагой прыкладна 120—200 кілаграмаў. Тады вырашылі рыбіну злавіць. Падрыхтавалі сеткі, вызначылі дзень, нават выклікалі спецыяльную брыгаду рыбакоў з Дуная. А тут яшчэ ўмяшалася мясцовая турысцкая арганізацыя, якая не супраць была сарваць на гэтым салідны куш. Пра азёрную пачвару “раззванілі” ў газетах, да месца лоўлі з’ехалася на машынах больш за дзесяць тысяч цікаўных.
I вось невад закінуты. Але далейшыя падзеі нагадвалі хутчэй спаборніцтвы па перацягванні Kana­Ta, чым рыбную лоўлю. Раптам у адным месцы вада забурліла, і на паверхні паказаўся вялізны сом. Ен на некалькі секунд замёр, потым зрабіў рэзкі рывок, і на хвалях засталіся толькі шматкі рыбацкай сеткі. Com выйшаў пераможцам. He пралічылася і турысцкая арганізацыя: публіка, якая сабралася на відовішча, з’ела больш за дваццаць тысяч засмажаных на вуголлі катлет, было апарожнена трыццаць
тысяч бутэлек напояў, а ўвесь гадавы фінансавы план арганізацыя выканала за адзін дзень. Збянтэжанасць гора-рыбаловаў ніяк не раздзялялі турысты — іх сімпатыі былі на баку сома.
Але такія веліканы, трэба сказаць, трапляюцца вельмі рэдка. А вось двухметровыя самы вагой да сарака кілаграмаў нярэдкія і ў нас, асабліва на Дняпры і Нёмане. Праўда, рачныя волаты не дужа ўловістыя — вельмі ўжо хітрыя і асцярожныя. У наш час самы вялікі сом, які заважыў трыццаць шэсць кілаграмаў, быў злоўлены ў 1951 годзе на рацэ Нёман непадалёку ад горада Масты. Самоў меншых памераў можна ўбачыць на многіх вадаёмах рэспублікі, у тым ліку і ў азёрах. Рыба гэта распаўсюджана, хоць сустракаецца ў невялікай колькасці.
Com вядзе аседлы вобраз жыцця, аддаючы перавагу мясцінам з глыбокімі вірамі і ціхімі ямамі. Тут ён раскашуецца амаль цэлы год, а наогул можа ўсё жыццё трымацца аднаго месца. Толькі на перыяд нерасту самы пакідаюць упадабаныя яміны і выходзяць на плытчэйшыя затокі і плёсы.
Нерасцяцца самы, калі вада ўжо добра прагрэецца — у маі-чэрвені. Нераст суправаджаецца характэрным бульканнем. Самка майструе прымітыўнае “гняздо”, куды і адкладвае ад 10 да 450 тысяч ліпкіх ікрынак. Самец апладняе ікру і ахоўвае яе на працягу трох-чатырох сутак. За гэты час з ікрынак вылупліваецца жвавая моладзь, якая адразу пачынае паляваць, ганяцца за дробнымі вадзянымі насякомымі.
Дарослыя самы харчуюцца ўсялякай ежай. Гэта і чарвякі, і вадзяныя казюркі, і малюскі, але перавага ўсё ж аддаецца рыбе і жабам. Сом з поспехам выкарыстоўвае для прынады ўласныя вусы, якімі ўмее вырушыць. Закапаўшыся ў пясок, ён ляжыць на дне, цярпліва чакаючы здабычу. Варта толькі ахвяры падплысці бліжэй, як разбойнік уцягвае ў пашчу ваду разам з дзесяткам дробных рыбінак. Самы ахвотна таксама падбіраюць рэшткі загінуўшай жывёлы.
Найбольш вялікія асобіны падчас вядуць і ака
тыўнае паляванне: здабываюць з паверхні вады жаб, паядаюць маладняк качак і іншых вадаплаўных птушак, а іншы раз нават могуць напасці на сабаку, які плыве па вадзе.
Так што з сомам жартаваць не варта. Надта вялікія рыбіны могуць быць небяспечнымі нават для чалавека. Так, славуты карыфей паляўнічай справы і рыбалоўства Л. П. Сабанееў у сваім сусветна вядомым “Календары рыбалова” прыгадвае выпадкі, калі асабліва вялікія самы тапілі ў вадзе дзяцей, якія купаліся. Але гэта здаралася даволі рэдка і толькі тады, калі вадзянога монстра дужа раззлаваць.
Ці ж не праўда, цікавая гэтая рыба, com? А хочаце даведацца аб яе жыцці болып дэталёва? Ну хоць бы, напрыклад, пра таго сома, што ўсё жыццё правёў у глыбокім рачным крутаяры і з маленькай нявопытнай маляўкі вырас у магутнага мудрага ўладара рачной стыхіі — паважанага ўсімі воднымі насельнікамі вялізнага плямістага сома? Хочаце? Ну што ж, калі ласка!
РАЗДЗЕЛ ДРУГІ
Сомік разгуляўся.— Як палюе стары сом.— Лічынка страказы абараняецца.— Першая здабыча.— Без бацькавай дапамогі.— Калі гуляць няма з кім.
Маленькі сомік так разгуляўся са сваімі сябрукамі-равеснікамі, што ў непрывычна імклівым для сябе віражы не здолеў стрымаць хуткасці і, міжволі выкінуты з вады, плюхнуўся на жоўты разагрэты пясок прыбярэжнага плёса. Ён спалохана затрапятаўся, выгінаючы цела і пляскаты хвосцік то ў адзін, то ў другі бок, некалькі разоў роспачна падскочыў у паветры, пакуль зноў не скаціўся да выратавальнага ўрэзу вады і як мага хутчэй даў нырца ў самую глыбіню. Незнаёмы пясчаны бераг яго моцна перапалохаў, і бядак цяпер стараўся чым найдалей ад яго ўцячы.