У нерушы дзікай прыроды
Вячаслаў Стома
Выдавец: Юнацтва
Памер: 382с.
Мінск 2001
РАЗДЗЕЛ ДЗЕСЯТЫ
Уверх па цячэнні.— Нечаканая сустрэча.— “Жаніцьба” без пасагу.— Жылплошча знойдзена.— Пабудова дома.— Клапатлівы бацька.
Трохі ачуняўшы, наш малады сомік часу дарэмна траціць не стаў і зноўку падаўся на пошукі свайго шчасця. Ён паплыў уверх па цячэнні, мінуўшы на шляху адно за адным ужо абжытыя паселішчы іншых самоў. 3 асаблівай асцярожнасцю, ціхенька прашмыгнуў паўз месца нядаўняга паядынку. І не тое, каб са страху. He, ён зусім не баяўся і мог нават яшчэ раз памерацца сілай з пераможцам. Але, па-першае, паўторныя шлюбныя паядынкі ў самоў не прыняты — прайграў, значыць, прайграў.
А галоўнае, надта сорамна было сустрэцца з нядаўняй прэтэндэнткай на сумеснае вясновае жыццё — як-ніяк, не апраўдаў ні сваіх намераў, ні яе надзеі.
Вышэй па цячэнні занятых бацькоўскімі клопатамі сомавых парачак станавілася ўсё меней. Самым дужым і спрытным дасталіся лепшыя месцы ў ніжнім рэчышчы, а найбольш няўдачлівыя вымушаны былі перабірацца па рацэ ўверх, дзе і ўмовы менш спрыяльныя для адкладання ікры і вялікая рызыка самому стаць ахвярай. На шляху нярэдка трапляліся адзінокія самы-халасцякі, якія хоць і былі надта злымі, але агрэсіўнасці ў адносінах да іншых не праяўлялі. Пры адсутнасці самак не мела сэнсу высвятляць адносіны, не было за каго весці барацьбу, перад кім рысавацца.
Разгублены такімі акалічнасцямі, сомік тым не меней паплыў далей — мо ўсё-такі надарыцца поспех там, дзе сапернікаў будзе зусім мала. Праплыў яшчэ добрага паўкіламетра.
Рэчка, віхляючы вузенькай стужкай сярод дрэў і пагоркаў, у некаторых месцах станавілася зусім плыткай — нават каменьчыкі на дне поўнасцю не закрываліся вадою. Толькі з аднаго боку, дзе бераг быў даволі высокі, абрывісты і круты, вытрымлівалася дастатковая глыбіня, па якой, як па фарватару, рухаўся знаёмы нам малады няўдачлівы сом.
3 пакатага берагу ракі віднеліся вялізныя, нескарыстаныя яшчэ з мінулага лета стагі сена, што сваёй веліччу і маўчаннем навявалі спакой і адганялі пачуццё нязвыклага абавязку і незадаволенасці. Хацелася забыць пра ўсе свае любоўныя клопаты і бестурботна пустэльнічаць, знаходзячы ў гэтым адзіны сэнс далейшага існавання. Але сомік на такую спакусу не “клюнуў”. Ён прагнаў прэч ад сябе маркотныя пачуцці, падплыў да водмелі і, каб нечым суцешыцца, папляскаўся на падагрэтым сонцам жвіры добрую чвэрць гадзіны, намерваючыся пасля гэтага рухацца яшчэ далей.
Але толькі ён трохі абтросся ад наліплага пяску і наважыўся ўжо рушыць наперад, як зусім неча-
кана ўбачыў прама перад сабою статную, прапарцыянальнага складу саміху, прыкладна такога ж маладога, як і ён, узросту. З’явілася сапраўды, як прывід. Чаму яна апынулася тут, было незразумела, і тым болей — чаму была адна, калі ў рэчцы столькі вусатых бабылёў. Можа, па нейкіх прычынах саміха страціла свайго сябра і пакуль што, не забыўшыся пра гора, не спяшалася здрадзіць былому “каханню”?
Але ж не. У такім выпадку яна не падплывала б да сома гэтак блізка. Наадварот, паспяшалася б адысці пад бераг, каб застацца непрыкметнай. Хутчэй за ўсё, яна сама пачула “нічыйнага” кавалера і прыплыла на знаёмыя гукі, калі той пляскаўся на водмелі.
Узрадаваны нечаканай сустрэчай, нібы пасланай Богам, сом імгненна перамяніўся. Вочы адразу загарэліся, наліліся цеплынёй, усё цела ўстрапянулася, нават ярчэй бліснула зелянінай спіна і бардовымі дробнымі плямамі засвяціўся бялявы жывот. Узрушаны прыемнымі пачуццямі, сом пакуль яшчэ нерашуча наблізіўся да новай “паненкі” і некалькі разоў павольна праплыў вакол яе, нібы запрашаючы да сумеснага танца, а калі згодзіцца, то і да сумеснага жыцця. Саміха прапанову прыняла.
Праўда, хутка з’явіўся побач прываблены гучным булькатаннем нейкі сом-чужак. Але быў ён маладзейшы, і яго без цяжкасці гаспадарам удалося прагнаць з цяпер ужо сваіх “апартаментаў”.
Малады сом, поўны задаволенасці і пачуцця сапраўднай сталасці, разам з сяброўкай накіраваўся шукаць месца для пабудовы “гнязда”. Трэба было знайсці прасторную пляцоўку на мяккім грунце, каб выкапаць там належную ямку, і каб месца тое добра праглядвалася і дазваляла своечасова заўважыць выпадковых ворагаў.
Адшукаць “пляц”, аднак, аказалася далёка не проста. Да гэтага часу асноўная частка самоў ужо разбілася на пары і паспяшалася заняць найбольш падых эдзячыя для іх густу мясціны. А падпускаць чужаь эў у свче ўладанні нікому не : ацелася. І Bap-
та было маладой парачцы ўсяго трохі апусціцца па цячэнні ўніз, як яны былі заўважаны і сустрэты далёка не дружалюбна.
3 усіх бакоў чуліся грозныя ўсплёскі моцных пляскатых хвастоў, незадаволена і злосна паблісквалі ашалелыя вочкі. І хоць маладому соміку ой як не хацелася паказаць перад сваёй сяброўкай, што ён значна ўступае іншым, ды з абставінамі, аднак, прыходзілася лічыцца. Малады сом манеўраваў, пільна заўважаючы занятых працай грозных сапернікаў, і загадзя абыходзіў іх, стараючыся не паглядаць у той бок, быццам ён наогул іх не бачыў, a плыў наводдаль толькі дзеля таго, што месца гэта яго болей цікавіла.
Плысці давялося зноў уверх па цячэнні і дастаткова далёка. А прыдатнага месца ўсё не надаралася. Праўдзівей, месцаў тых было шмат, але ўсе яны былі заняты. А прысуседзіцца дзесьці побач з ужо аседлай парачкай было небяспечна — шчасліўчыкі трымалі чужакоў на пэўнай дыстанцыі. Самы наогул раўніва ахоўваюць не толькі сваё “гняздо”, але і дастаткова вялікі ўчастак навокал яго. Такім чынам, уся агульная тэрыторыя як бы падзяляецца на пэўны час паміж сем’ямі на сферы ўплыву ці зоны іх жыццёвых інтарэсаў. I плошчы тыя па памерах даволі значныя, так што не лічыцца з гэтым ніяк нельга. Тым складаней няўдачнікам. Паспрабуй з’арыентуйся, як тут лепей знайсці выйсце з цяжкага становішча.
Толькі на найболып абмялелым участку ракі новай парачцы ўдалося выявіць неабжытую тэрыторыю. Праўда, было тут не асабліва ўтульна. Грунт аказаўся камяністы і цвёрды, і выкапаць ямку ў ім — задача не простая. А галоўнае, на цячэнні было залішне плытка, і чалавек лёгка мог заўважыць у вадзе вялікіх рыбін і для яго не складала б цяжкасці напасці і здабыць іх. Але што зробіш? Апошняму парасяці — цыцка пад хвастом. Так гавораць. А інстынкт засланяў перасцярогу.
Малады сом, як і ў іншых справах, спрабаваў не падаваць выгляду, што месца ім дасталося так сабе.
Наадварот, ён і фанабэрыстасць сваю дэманстраваў, і сілу. Што, маўляў, яму цвёрдае дно і дробнае каменне? Ён сам лёгка саўладае з імі, збавіць паважаную сяброўку ад неабходнасці корпацца ў дне, a ворагаў ён увогуле не баіцца — хай толькі сунуцца сюды, ці то хвастатыя, ці то двухногія!
Ды суджаная ўсё сама добра разумела, не выдавала сваёй трывогі. Хіба ж сябра яе ў гэтым вінаваты? А калі выбрала яго, то і цяжкасці ўсе трэба дзяліць пароўну. He з адных жа забаваў і ўцех жыццё складаецца. Цяжкасці, відаць, для таго і існуюць, каб вучыцца іх пераадольваць. Ды што тут гаварыць. Калі сонца грэе цёпла і ласкава, калі квітнее ўсё навокал і толькі застаецца радавацца жыццю, тым болей і сябар побач,— усё гэта надае дадатковыя сілы і адхінае на задні план усялякія дробязі і нягоды: з любым рай усюды.
Праўда, асабліва доўга аглядвацца ды весяліцца не прыходзілася. У іншых самоў ікра даўно ў “гнёздах”, а ў некаторых нават маляўкі з ікрынак вылупіліся — час ішоў нястрымна і хутка, і трэба было таксама спяшацца, каб не замарудзіць лішне з уласным патомствам.
І самы настойліва прыняліся за працу. Малады сом, будучы бацька, лагодна адхінуў сваю сяброўку, што ўжо спрабавала капаць пасярод выбранага закутка цвёрды рачны грунт. Ён сам заняў гэтае месца, упэўнена і рашуча пачаў дзерці губамі донны жвір і распіхваць яго ў бакі плаўнікамі і хвастом. Першыя спробы даваліся з найбольшай цяжкасцю. Зляжалы пясок з умураванымі ў яго каменнямі трымаўся моцна і не асабліва паддаваўся. Але варта было зрушыць з месца першыя кавалкі цвёрдага.грунту, як далейшая работа пайшла хутчэй. На дне ямкі, якая ўсё паглыблялася, пад заіленай верхняй скарынкай быў мяккі рачны пясок, і ён лёгка выграбаўся на паверхню рухамі хваста і плаўнікоў.
Хутка атрымалася зручная прадаўгаватая ямка. У ёй самы і вывелі сваё патомства. Заклапочаныя бацькі некалькі сутак не адлучаліся ад гнязда.
Асабліва дбайна вёў сябе бацька. Нават пра харч забыўся. He жарты, дзеткі толькі на свет паявіліся, а навокал гэтулькі небяспекі — і драпежныя рыбы паблізу плаваюць, і цячэнне спрабуе знесці іх уніз — глядзі тут на ўсе вочы.
А малыя ж яшчэ такія дурненькія, зусім не разумеюць жыцця. Нават самі спрабуюць з дому ўцячы. Нібыта бацькі ім штосьці кепскае жадаюць. He ведаюць мітусліўцы, колькі клопату і цяжкасцей будзе ў іх наперадзе. А пакуль пад бацькоўскім “крылом”, дык жыццё куды спакайнейшае і бесклапотнае, але толькі потым, калі падрастуць, дзеці здолеюць ацаніць гэта.
Праз некалькі дзён маленькія рыбкі пачалі актыўна харчавацца. І падрасталі хутка, нібы на дражджах. А яшчэ праз тыдзень іх было ўжо не пазнаць. 3 ледзь прыкметных лічынак сфарміраваліся сапраўдныя невялічкія сомікі. Яны з кожным днём пачалі праяўляць усё больш і больш самастойнасці.
Многія, найбольш рашучыя з іх, адбіліся ад сваёй сям’і і пайшлі вандраваць па шырокіх водах. Большасць жа трымалася пакуль што з бацькамі, a калі і рабілі часам самастойныя аддаленыя “вылазкі”, то пасля ўсё ж зноў вярталіся пад бацькоўскую апеку.
РАЗДЗЕЛ АДЗІНАЦЦАТЫ
Харч ідзе на карысць.— Жыццёвы цыкл паўтараецца.— Вопыт і кемлівасць.— Раны зарубцаваліся.— Лагодны нораў.— Старасць не радасць.
У паўсядзённых клопатах і нягодах непрыкметна праімчалася лета. Зноў, як у папярэднія гады, дыхнула холадам восень. Пачаўся перыяд панурага зімовага здранцвення і вымушанага адпачынку. Для маладзенькіх сомікаў ён нёс у сабе мноства непазнаных з’яў і абставін, а для дарослых гэта быў звыклы чарговы цыкл жыццёвага развіцця.
Вясною сям’я разбілася. Наш сом зноў падаўся шукаць сабе сяброўку. На гэты раз усё абышлося без прыгод. Можа, выпадкова, а можа, таму, што ён яшчэ больш пасталеў, і іншыя самы яго пабойваліся.
Першая ж сустрэтая ім саміха прыйшлася да густу, і яны адразу пасябравалі. А паколькі часу да адкладкі ікры яшчэ хапала, яны проста разам гулялі і карміліся, каб паправіцца пасля зімы і каб больш было сілы і ўпэўненасці ў перыяд нерасту.
КНІГІ ОНЛАЙН
