У нерушы дзікай прыроды
Вячаслаў Стома
Выдавец: Юнацтва
Памер: 382с.
Мінск 2001
Збіралі загінуўшую рыбу, якой багата валялася ля ўзбярэжжа. Праўда, дастаць яе не заўсёды было лёгка. Калі рака разлівалася шырока і выходзіла з берагоў, паводкавыя воды выносілі рыб на бераг, a калі вада спадала, дык яны і заставаліся там.
Але калі рыбкі валяліся не асабліва далёка ад берага, шчаслівая парачка спрабавала ўсё ж іх дастаць. Яны абое, узяўшы разгон з самай сярэдзіны ракі, адначасова і з максімальнай хуткасцю рухаліся да водмелі, спрабуючы трымацца самай паверхні вады. І калі прыплывалі зададзены адрэзак, то, абганяючы іх, на пясок накочвалася ўтвораная рухам вялікіх целаў дастаткова моцная хваля.
Вада з сілай выплёсквалася на пакаты бераг і, сцякаючы назад, захоплівала і несла разам з сабою змытую з зямлі рыбу. Самы тут жа спешна збіралі яе, з’ядалі без астатку і зноў прымаліся за той жа занятак. Рыба гэта была ім да смаку, і, пакуль яе хапала, ніякімі іншымі кармамі яны асабліва не цікавіліся. Але калі пападалася часам пад зубы няўклюдная жаба ці трапляўся на вочы вадзяны смоўжык, то і яны без затрымкі ішлі ў справу. Грузным арганізмам, што моцна выгаладаліся за зіму, патрабавалася многа ежы, каб папоўніць страчаныя сілы.
Калі здохлай рыбы стала менш, самы пачалі спрабаваць іншую ежу. Выбіралі з пясчанага ілу чарвячкоў, казюлек, паядалі і некаторыя водарасці. А калі і гэтага не хапала, то браліся за актыўнае паляванне.
Тады адзін з іх, звычайна самка, якой асабліва быў патрэбны каларыйны корм, зарывалася ў неглыбокім месцы ў пясок і ляжала нерухома. Сом жа тым часам, адступіўшы ад гэтага месца дастаткова далёка і перачакаўшы некалькі хвілін, гучна пляскаў хвастом і плыў у яе бок. Перад ім спяшалася ўцячы спуджаная дробная рыба, якая станавілася ўрэшце лёгкай здабычай саміхі. Ёй заставалася толькі своечасова як мага шырэй расчыніць вялікую пашчу і ўцягнуць ваду, каб разам з ёю захапіць у рот мноства невялікіх рыбінак.
Харч ішоў на карысць. Самы акрыялі ад зімовага пахудзення, падужалі, набылі дадатковую вагу. Якраз тое, што і патрабавалася для паспяховага нерасту. Як і ў папярэднія гады, збудавалі прымітыўнае “гняздо” і вывелі ў ім маленькіх сомікаў. Жыццёвы цыкл паўтараўся.
Так прайшло яшчэ некалькі гадоў. Адзін ад другога яны асабліва нічым не адрозніваліся.
Кожную вясну ўзмужнелы сом заводзіў сабе новую сям’ю, разам з чарговай сяброўкай узмоцнена харчаваўся перад нерастам. Пасля, як заўсёды, будаваў на рачным дне нерастовае гняздо, самка адкладвала туды ікру, а ён сам настойліва ахоўваў яе. Даўшы жыццё чарговаму пакаленню, пад восень альбо ранняй вясной дружная сямейка зноў распадаласяг і ўсё пачыналася спачатку, быццам па распрацаванай і ўзгодненай кімсьці схеме.
Цяпер гэты сом нікога не баяўся, стаў вялікім і дужым, без цяжкасці выйграваў любыя паядынкі. Але часцей абыходзілася без іх. Іншыя рыбіны проста ўступалі яму дарогу, згаджаючыся з яго першасным правам на ўладу ў воднай стыхіі.
3 часам ён стаў спакайнейшым у паводзінах і больш разважлівым. Сам па сабе набываўся вялікі жыццёвы вопыт. Лішне сом не плаваў без патрэбы, больш часу траціў на адпачынак у зацішку. Балазе, каб пракарміцца, часу яму асабліва шмат не патрабавалася. Набыты вопыт і кемлівасць дазвалялі здаволіць гэтую патрэбу ў лічаныя гадзіны.
Міналі гады. Ужо цяжка нават было ўспомніць,
колькі іх было за “плячамі”. Некалі маладзенькі і свавольны сомік ператварыўся ў вялізную магутную рыбіну, якой наогул не было роўні ў воднай бездані.
На ім даўно зарубцаваліся калісьці атрыманыя раны. Яшчэ больш пацямнела скура на верхняй частцы цела, ды і знізу дабавілася шмат белых плямаў. Яго вострыя зубы маглі нагнаць страху кожнаму, а павольнасць і разважлівасць, набытыя са старасцю, дапаўнялі агульны выгляд самавітай упэўненасцю.
Нельга сказаць, каб быў ён гразою ў таямнічых вірах. Але ўладаром іх быў і на самай справе. Хоць, на першы погляд, гэта і несумяшчальныя паняцці.
Ён не праследаваў блізкіх і сабе падобных. Карміўся рознай рыбнай драбязою, накшталт недарэчных і пражорлівых яршоў і акунёў, чым прыносіў значную карысць іншым мірным рыбам свайго вадаёма. Лавіў жаб, што распладзіліся без меры.
Пры паляванні асаблівай актыўнасці не праяўляў, бо ленаваўся трэсці старымі касцямі, а ўсё больш адлежваўся на глыбіні знаёмага віру і час ад часу марудна выплываў да месцаў, дзе здабываў ежу. Там ён, як звычайна, зарываўся ў ім і чакаў, па: куль наблізіцца да яго чародка нахабных акунёў. І здабываў іх па звыклай схеме.
Водныя насельнікі, хутчэй, не баяліся, а паважалі яго. А паважаць было за што. Доўгія гады складанага, нялёгкага жыцця развілі ў ім зайздросную мудрасць, выпрацавалі выключнае веданне ўсіх злучаных з залівам вадаёмаў, водмеляў, ям і, канешне, самага вялікага, глыбачэзнага віру, дзе трымаўся ён увесь час і ўладаром якога быў па праву.
Як ніхто іншы, мог ён прадчуваць наперад ход прыродных з’яў, раней за іншых заўважаў надыходзячыя перамены і сваімі паводзінамі дапамагаў суродзічам своечасова з’арыентавацца ў абставінах і пазбегнуць небяспекі.
Ён у многім служыў прыкладам. Калі, скажам,
у нейкую восень ён раптам раней звычайнага пачынаў рыхтавацца да зімовай спячкі, гэта было сігналам для іншых. І не бралася пад увагу, што цяпло яшчэ пануе ва ўсю, і корму навокал хапае. Калі сам гаспадар віроў да зімы рыхтуецца, значыць, ранняя і нечаканая зіма будзе ў гэтым годзе. А калі так, то варта паследаваць яго прыкладу. Маразы могуць ударыць знянацку і з усёй моцы.
А што датычыць усеагульнай улады над безданню, бясспрэчнага панавання над ёю, дык яна, быццам, прыйшла да яго сама сабою. У апошнія гады яму не даводзілася ні з кім высвятляць адносіны ў крывавых паядынках, ён нават забыўся ўжо, калі была ў яго апошняя бойка з супернікам.
Проста не было яму цяпер роўных, і гэта само сабою разумелася. Канешне, калі б запатрабавалі абставіны, то ён не схібіў бы, без роздуму ўступіў бы ў паядынак. Ды ніхто не рашаўся на гэта. Вялізны і непрыступны, дужы і разважлівы, умудроны жыццёвым вопытам, не прэтэндуючы на дадатковыя перавагі, але нікога не баючыся і нікому ні ў чым не ўступаючы, ён проста паволі дажываў свой немалы век.
РАЗДЗЕЛ ДВАНАЦЦАТЫ
Прыходзіць стома.— Малады сябра.— Шчупак не дрэмле.— Смачны сняданак.— Атака з засады.— Сомік у бядзе.
Плямісты сом яшчэ болей пастарэў. Цяпер ён усё радзей выплываў на мель, праводзячы час у глыбокім чорным віры. Ішлі дні і гады, змяніліся цэлыя пакаленні рыб і воднай жыўнасці, а жыццё сома працягвалася.
Паступова ўсё выразней пачала нагадваць аб сабе старасць. He хацелі, як раней, слухацца плаўнікі, ныла ў жываце, пры кожным руху паколвала нешта ў хрыбетніку. Гаспадар бездані слабеў, сілы паступова пакідалі яго. Але ў суродзічаў ён карыстаўся ранейшай павагай — ці то за даўнія яго “за-
слугі”, ці то проста за ўражлівы выгляд ды здзіўляючыя памеры. Яму па-ранейшаму належала першая роля ў вадаёме, і ён заставаўся ўладаром таямнічых віроў.
Так і дажыў бы, мабыць, свае апошнія, суджаныя яму дні, а можа, яшчэ і гады, калі б не абставіны...
У той самы вір зачасціў аднекуль вялізны шчупак. І павёў сябе адразу нахабна. Сом адзін раз прагнаў яго, другі, трэці. Але “набегі” драпежніка не спыняліся. Ен значна пераўзыходзіў сома ў хуткасці і таму, відаць, не асабліва яго баяўся.
Аднойчы шчупак павёў атаку на невялікага, другога ці трэцяга году нараджэння соміка, і бедаку нічога больш не заставалася рабіць, як шукаць паратунку ў старога сома. І паколькі своечасова паспеў пад яго надзейную абарону, далейшых непрыемнасцей удалося пазбегнуць.
Стары сом ласкава прыгарнуў малодшага суродзіча да сябе шырокім плаўніком. Маладому была прыемнай яго пяшчота. А гаспадару бездані стала добра ад гэтай блізкасці, бо адзіночны вобраз жыцця, які ён большай часткай вёў у апошні час, быў поўны смутку і нават роспачы. Непрыкметна для саміх сябе яны спадабаліся адзін аднаму і неўзабаве пасябравалі.
Жыццё сома напоўнілася новым зместам, існаванне набыло новы сэнс.
Яны значную частку часу праводзілі разам, у асноўным на адпачынку. Калі спалі, маладзейшы прытуліваўся да*старога. А таму ад гэтага станавілася весялей. Нейкія дадатковыя сілы з’яўляліся ў яго — жыццё здавалася не такім сумным і безвыходным.
Іншы раз малады сомік адплываў з глыбокага віру, выбіраўся на мелкаводдзе, каб паласавацца дробнымі жабкамі ды апетытнымі насякомымі. Паляваў адзін, то адкрыта, то затойваючыся ў засадзе. Але асабліва далёка не адлучаўся. І праз пэўны час зноўку вяртаўся пад апеку свайго старэйшага сябра.
Той жа цяпер трымаўся роднага яму глыбокага віру. Там і карміўся доннымі арганізмамі і раслінамі, толькі час ад часу выбіраючыся з патаемнага сховішча, каб ухапіць бліжэй ля берага нейкую большую здабычу. Але калі малады сомік накіроўваўся на самастойнае паляванне, то часам суправаджаў яго, стараючыся быць дзесьці паблізу. Наглядаў, як ідуць справы ў маленькага суродзіча, перажываў за яго, калі ў таго нешта не ладзілася і, наадварот, радаваўся, калі той паляваў удала.
Малады таксама адчуваў сябе намнога больш упэўнена, бо мог заўсёды атрымаць непасрэдную дапамогу і параду, якімі абменьваліся яны на сваёй, толькі ім вядомай самінай мове. А галоўнае, калі непадалёку плыве такі вялікі, незвычайных памераў сябра, ці варта соміку каго баяцца, нават таго ж нахабнага шчупака?
Шчупак тым часам не драмаў. Нешта вабіла яго ўсё-такі падплысці бліжэй да таямнічага віру. Можа, рыбы навокал мала было, а можа, што іншае прыйшлося яму даспадобы?
Іншыя рыбы адчувалі прысутнасць ворага і таксама ціснуліся ў цёмны вір, бліжэй да самога гаспадара бездані. Яму шчупак як-ніяк быў не роўня, і заплываць глыбока ў вір драпежнік асцерагаўся. Ён плаваў побач, рабіў засады ў непасрэднай блізкасці, а заплываць на самую глыбіню не рашаўся.
Мноства рыб знайшлі канец на вострых пажоўклых зубах шчупака. Багата каму яшчэ было суджана трапіць у яго ненажэрную пашчу. І малады сомік, на жаль, таксама не пазбегнуў яшчэ адной сустрэчы з ім, што закончылася сумным зыходам.
Добра выспаўшыся побач са сваім сябрам, сомік адчуў лёгкасць, дадатковы прыліў бадзёрасці, і ў ім прачнулася жаданне пагуляць сярод прыціхлых рачныў хваляў сам-насам. Тым болей што і жывот пачаў адчувацца галодным бульканнем. Штурхануўся сомік адзін раз, штурхануўся другі, мякка і ўмела рассек дрыготкія хвалі, вышукваючы найбольш прывабнае месца, дзе плёскацца можна было ўдос104
КНІГІ ОНЛАЙН
