У нерушы дзікай прыроды
Вячаслаў Стома
Выдавец: Юнацтва
Памер: 382с.
Мінск 2001
Колькі страху наводзяць усяму жывому гэтыя страхотныя палохаючыя гукі, праносячыся ў марозным паветры над шырокім прасторам палёў, занесенымі снегам лагчынамі ды скаванымі ў лёд балотамі.
На шостую ноч бацька застаўся дома. Ён ужо не спадзяваўся на жаданы поспех ды і стаміўся залішне. Раніцай усё-такі наведаўся да сцірты... а там — пуста. Толькі вытаптаная пляцоўка засталася на месцы, дзе ляжала прынада. Ваўкі нічога не пакінулі ад вялізнай жывёлы, нават костачкі...
Тым часам у акрузе рыхтаваліся да сапраўднага вялікага палявання — сяляне неаднойчы звярталіся да паляўнічых, каб тыя выйшлі на ваўкоў. Трэба сказаць, што паляўнічыя хадзілі, і не раз, але дарэмна. I вось яны, паляўнічыя, самі звярнуліся па дапамогу ў суседняе лясніцтва да выдатнага і сталага паляўнічага, вядомага многім у акрузе старога лесніка Андрэя Кузьміча, якога людзі між сабою звалі проста Кузьміч альбо Ёха-Маха (“ёха-маха” было любімым выразам лесніка, так ён гаварыў дзе трэба і дзе не трэба)... “Пайшоў гэта я, ёха-маха... I гэта ж трэба, ёха-маха... Цішыня якая, ёхамаха...” — так і можна было пачуць з вуснаў лесніка дома, сярод блізкіх, сярод знаёмых і незнаёмых людзей.
Выраз той, здаецца, сам сабою саскокваў у яго з языка, як бы дапамагаў дзеду трапней выказаць сваю думку, бо быў для старога нечым асаблівым і служыў дзе для перакананасці, дзе для звязкі слоў, дзе каб падкрэсліць асаблівасць той ці іншай справы, а дзе — проста па звычцы.
А пражыў Кузьміч-Ёха-Маха — амаль усё жыццё ў лесе, мабыць, і нарадзіўся там, толькі пра гэта гаворкі чамусьці не было. Ніхто так, як ён, не ведаў лес. Кузьміч дакладна засвоіў, дзе якая трава расце, якія яна мае лекавыя ўласцівасці, у чым яе карысць ці шкода. Дзядуля любіў збіраць грыбы і арэхі; але больш за ўсё пацяшаўся з лясных звяркоў. Ен з дзяцінства добра засвоіў звычкі і хітрыкі жыхароў лесу, пастаянна трывалая сувязь з прыро-
дай надзяліла Кузьміча дабрынёй і сціпласцю, але вось гэтае недарэчнае “ёха-маха” злёгку псавала яго. Яно іншы раз нібы сведчыла, што чалавек ён крыху грубы, неўтаймаваны, а іншы раз, наадварот,— што ён добры, просты і шчыры, у залежнасці ад інтанацыі, з якой гаварыў... Іншы раз здавалася нават, што забяры ў яго гэтае недарэчнае на першы погляд “ёха-маха”, і будзе ўжо Кузьміч не Кузьміч, нейкая асаблівая, толькі яму аднаму належная ізюмінка прападзе.
Кузьміч пастаянна сутыкаўся з ляснымі жыхарамі амаль на кожным кроку. У яго хляве нярэдка падлечвалася хворая касуля, пакалечаны заяц, якога сам ляснік адабраў у драпежніка, птушка з перабітым крылом. Ляснік зімою падкормліваў птушак зернем, а таксама клаў у лесе сена і нарыхтаваныя летам венікі з галінак дзікім капытным. Ён добра ведаў ці, лепш сказаць, мог прадбачыць, як будзе паводзіць сябе ў кожнай канкрэтнай сітуацыі тая ці гэтая жывёліна, без памылкі разумеў, што абазначае той або іншы крык лясной птушкі і шоргат дрэў. Кузьміч па слядах звяроў на снезе мог прачытаць-эпізод з жыцця любога ляснога насельніка, узнавіць тыя ці іншыя падзеі.
He дзіва, што старога за жывое закранулі расказы сялян пра шкоду, якую робяць ваўкі, і ён вырашыў арганізаваць калектыўную аблаву на ваўкоў. Для гэтага яму трэба было спярша дэталёва разабрацца ва ўсім, што рабілася ў наваколлі, затым скласці план дзеяння, бо справа прадбачылася нялёгкая.
Кузьміч доўга хадзіў у вёсцы па хатах, на шырокіх паляўнічых лыжах аб’ехаў многія хутары, гутарыў з людзьмі, распытваў іх пра ваўкоў, уважліва выслухоўваў старых і малых і паступова, аналізуючы хлусню і праўдзівыя факты, адкідваючы непатрэбныя домыслы і здагадкі, складаў план аблавы, пазней прыняўся вывучаць і “разблытваць” воўчыя сляды, параўноўваючы ўбачанае і чутае...
Дык вось... Адразу, калі толькі ляснік, перайшоўшы ад “тэорыі да практыкі”, у першы раз вы130
браўся аглядаць палеткі, якія прылягалі да бліжэйшага выступу лесу, ён той жа час заўважыў ланцужок воўчых слядоў і прыняўся іх уважліва вывучаць.
Была раніца. Але ноччу прайшоў снег і засыпаў усе ранейшыя сляды. Тыя, што засталіся, былі вядома, свежыя. Кузьміч гэта адзначыў... Ен нават, калі доўга не было снегападу, без асаблівых цяжкасцей мог адрозніць свежы след ад старога. А тут... Трэба сказаць, што наогул ад яго вопытных і спрактыкаваных вачэй не хаваліся нават самыя дробныя дэталі. Напрактыкаваны пранізлівы позірк не рабіў памылак. Ен пальцамі, нібы чараўнік, добра адчуваў шчыльнасць і вастрыню краёў любога старога следу, вызначаў беспамылкова па ўтрамбаванасці адбітку лап, у якое надвор’е ішоў звер — у мароз ці адлігу, ці быў тады вецер, ці было бязветрана, свяціла сонца або было пахмурна... Словам, мог Кузьміч разгадаць любыя таямніцы лесу... Стары следапыт беспамылкова рабіў высновы пра звера і яго паводзіны ў гэты час.
Што гэтыя сляды, на якія ён выйшаў, свежыя, Кузьміч не сумняваўся. У дадатак да таго, што снег, які ішоў ноччу, добра засыпаў усе даўнія звярыныя сцежкі, пацяг на снезе быў добра прыкметны лесніку. Вызначыць, свежы след ці не, у гэтай сітуацыі дзеду было няцяжка. Ступаючы ў глыбокі снег, воўк заўсёды праціскае яго, ставячы лапу пад вострым вуглом, а выцягвае яе амаль вертыкальна. У тым месцы, дзе ён апускае лапы, воўк злёгку зрушвае край следу ўперад, крыху працягнуўшы лапай па паверхні снегу ў напрамку свайго руху. На следзе ўтвараецца невялікая баразёнка (пацяг або павалока), а калі ж выцягвае лапу, то сціскае пярэдні край следу і, адрываючы ад снегу, пакідае на ім выцяг, альбо вывалоку. На паверхні застаюцца ледзь прыкметныя разоркі ад кіпцюроў і вывернутыя лапамі невялікія камячкі снегу.
Па вугле следу, прыціснутага пры павалоцы і вывалацы, было добра бачна, куды ішлі ваўкі. Свежыя баразёнкі пацягу і выцягу на слядах былі да-
волі прыкметныя, падказвалі Кузьмічу, што ваўкі прайшлі тут пад самую раніцу, можа, нават гадзіну-ДРУгую назад. Бо калі б часу прайшло больш, то нават самы лёгкі ветрык паздзьмухваў бы камячкі снегу на вывалацы і завеяў бы разоркі ад кіпцюроў. А тут усё было некранутым — дакладнейшая старонка “белай зімовай кнігі”. Краі адбіткаў лап былі вострыя і не паспелі абледзянець, а гэта яшчэ раз сведчыла, што сляды зусім свежыя.
Далей Кузьміч вызначыў, што ў воўчай зграі было прыкладна шэсць—восем асобін. Першай, як заўсёды, прайшла старая ваўчыца. Замыкаў зграю па ўсіх воўчых правілах моцны мацёры самец. Гэта было добра відаць па апошнім выразным адбітку яго лап, які заўсёды яскрава адрозніваецца ад адбіткаў лап ваўчыцы масіўнасцю і значна больш выражанай акругласцю. Выразна вымалёўвалася на следзе і амаль квадратная яго пята, што таксама не характэрна для ваўчыцы. Кузьміч даволі лёгка мог адрозніць па слядах ваўчыцу ад дарослага ваўка, але ж яму (ды і любому паляўнічаму, які б ён вопытны ні быў) куды цяжэй было разабрацца, дзе ішла ваўчыца, а дзе маладыя ваўкі першага і другога года. -
Кузьміч добра ведаў, што чарада звычайна складаецца са старыХ ваўкоў — самца і самкі, ваўкоўпераяркаў — амаль дарослых мінулагодніх ці нават яшчэ болып старэйшага ўзросту ваўкоў, якія, аднак, не ўтварылі пакуль свае сем’і, і самых маладых (ваўкоў гэтага года) — прыбылых.
Але, уважліва разгледзеўшы сляды, ляснік прыкмеціў, што прыбылых сярод іх не было. Па-першае, нідзе не парушалася дакладнасць ланцужка слядоў іх гарэзлівым выхадам з агульнага следу. Па-другое, пасярэдзіне адбіткаў лап зграі можна было разгледзець толькі абрысы мала меншых, чым у самой ваўчыхі слядоў, што не зацёр да канца лапамі стары самец — сляды звяроў-пераяркаў, адбіткаў жа лап меншых памераў, як у прыбылых — не было і ў паміне.
Так бывае толькі ў двух выпадках. Калі ў зграі
верхаводзіць ваўчыца-першародак, якая пасля адзін сезон была ялавай, або калі апошні памёт ваўчыцы ад нечага загінуў. Тое, што ваўчыца, якая вадзіла чараду,— першародак, адпадала адразу. Гэта ніяк не стасавалася з памерамі яе слядоў. Выходзіла, што апошні памёт ваўчыцы загінуў. Такая зграя найбольш небяспечная, якая азлобленая і крыважэрная...
Ішлі ваўкі сваім класічным вывераным ходам — за ваўчыцай, трапна ступаючы ў яе след, рухаліся пераяркі, якіх прыкрываў ззаду воўк-бацька.
Кузьміч крануўся з месца, шпарка пакрочыў далей побач з воўчым следам. Ён рухаўся збоку, каб не затаптаць сляды, бо ці мала яшчэ што прыйдзецца ўдасканаліць, глыбей і глыбей пагружаўся ў разгадкі звярынага пераходу.
І далей ланцужок быў такі ж роўны і вывераны. Ён цягнуўся да прабітай санямі дарогі, па якой сяляне ездзілі ў лес нарыхтоўваць дровы. Перасёк яе. Пакружыў у хмызняку і, здаецца, наогул прапаў тут. Але што да чаго, стары ляснік уцяміў адразу. Ваўкі зноў вярнуліся да дарогі па тых жа сваіх слядах, якімі перасеклі яе ў першы раз. Прайшлі акуратна, мякка ступаючы. Нявопытны чалавек не здагадаўся б, у чым тут справа, бо след гэты, на першы погляд, нічым не адрозніваўся ад іншых. Хоць на самой жа справе быў двайны. Такім чынам, прайшоўшы назад сваім следам, воўчая зграя выйшла на дарогу і пайшла па ўтрамбаванай санямі паласе, якая спачатку цягнулася ўздоўж лесу, а затым звярнула і пабегла далей углыбіню. А некалькі сялянскіх фурманак, якія раніцаю праехалі ў лес, сцерлі з дарогі воўчыя сляды. Атрымалася тое, што патрэбна было ваўкам. Малюнак заблытаўся, але толькі не для Кузьміча.
Больш чым паўтара кіламетра прайшоў ён па той жа каляіне на сваіх лёгкіх шырокіх лыжах, што сам змайстраваў некалі са старога звонкага вяза. Кузьміч ужо нават пачаў падумваць ці не прагледзеў тое месца, дзе драпежнікі саскочылі з дарогі, але вырашыў яшчэ крыху прайсці ў глыбіню лесу.
Ён разлічваў заўважыць у нейкім месцы за якімсьці кусцікам ці невысокім дрэўцам па-за дарогай далёкі саскок і працяг следу драпежнікаў — ваўкі часта так робяць, каб як мага болей павялічыць адлегласць ад самой сцежкі да пачатку далейшага пераходу — замаскіраваць саскок. Але зусім нечакана яму надарыўся неўзабаве след, які пачынаўся прама ад дарогі.
Ён падумаў, што ваўкі палічылі: хопіць і той маскіроўкі, якую яны зрабілі, а можа, яны не збіраліся класціся на днёўку. Крыху пакружыўшы, зноў вярнуліся на дарогу, пайшлі далей і яшчэ некалькі разоў збочвалі з яе, затым зноў вярталіся.
Але раптам усе іх сляды разышліся нібы ў беспарадку, і цяпер ужо можна было дакладна разглядзець, што ў зграі было шэсць ваўкоў. Рухаліся яны шырокімі размашыстымі скачкамі, і тады стала зразумела, што дзесьці драпежнікі пачулі здабычу. Так яно і ёсць: вось іх сляды перасекліся са следам лася, не вельмі вялікага, другога ці трэцяга года жыцця.
КНІГІ ОНЛАЙН
