У нерушы дзікай прыроды
Вячаслаў Стома
Выдавец: Юнацтва
Памер: 382с.
Мінск 2001
У час студэнцкай практыкі, калі ўдавалася на які дзень “вырвацца” ў Мінск, а пасля, вяртаючыся, даехаць аўтобусам да Даўбеней і ісці пешшу далей, да месца нашай дыслакацыі, мяне абавязкова падвозіла першая спадарожная машына альбо воз.
Неяк у кабіне падарожнага лесавоза (акрамя кабіны нікуды ж не сядзеш) ехала нас адразу пяцёра і шафёр. Нават здзіўляюся цяпер, як здолеў я тады зачыніць за сабой дзверцы, бо залазіў у машыну апошні. Сядзелі адзін на адным, сагнуўшыся і сціснуўшыся як можна. Ледзь удалося ўпіхнуцца,
але ўсім здавалася, што нам тут зручна, усе былі задаволены.
Там пушча, і законы там свае. Але вядома, чым болып суровыя ўмовы жыцця, тым лепш бачны сам чалавек, тым мацней выяўляюцца ўсе рысы характару, тым больш такія, як чалавечнасць і дабрыня. Здавалася, што дзіўная багатая прырода Налібоцкага краю перадала тутэйшым жыхарам сваю душэўную прыгажосць і багацце.
Гэтыя мясціны спадабаліся і маім сябрам хімікам. Мы падоўгу купаліся ў невялікай Іслачы, дзе было больш глыбока, звычайна ў затоках. Тут можна было паплюхацца ў вадзе амаль па шыю. У іншых жа месцах вада была не глыбей чым па калена. Пяшчотна і задумліва кацілася запаволеная плынь. Невысокія, злёгку абрывістыя берагі з аднаго боку, і плаўныя, пакатыя з намытага мяккага жоўтага пяску з процілеглага. На тым баку яны пераходзілі паступова ў суцэльны масіў невысокага густога лазняку ды кустоўя дзікіх парэчак. На беразе мы ўтрох гулялі ў футбол, загаралі. Вечарам любаваліся на дзіва актыўнай і чамусьці запозненай да гэтай пары цягай вальдшнэпаў.
Калі ўжо ўспомніў вальдшнэпаў, то дазволю сабе зрабіць адступленне ад тэмы, расказаць пра іх.
Гэтыя таямнічыя лясныя кулікі ваўсю распачалі свой веснавы ток. Яны лёталі зусім нізка, адзін за другім, пара за парай, так прыгожа, удала ўпісваючыся ў наваколле, што наша блізкасць з прыродай здавалася яшчэ больш моцнай.
Я ніяк не мог зразумець, чаму гэта іх, вальдшнэпаў, настолькі інтэнсіўны ток разгарэўся цяпер, у канцы чэрвеня, калі птушаняты ўжо нават вывеліся, а тут, на табе,— шлюбныя гульні ў разгары. A можа, то быў паўторны, другі ток? Такое часам здараецца, калі першыя вывадкі раннія, і моладзь хутка пачынае жыць самастойна.
Але хочацца расказаць больш падрабязна пра дзіўнага ляснога даўганосіка, сустрэча з якім заўсёды радуе. Яго веснавы ток, ці, як называюць паляўнічыя і спецыялісты, цяга,— бадай, самы пя-
шчотны, самы паэтычны момант з усяго багатага і разнастайнага жыцця беларускай прыроды.
Вальдшнэп — птушка асаблівая. Гэта адзіны прадстаўнік з вялікага радаводу кулікоў, які жыве ў лясах. Іншыя яго суродзічы ў асноўным насяляюць балоты, а часам — стэпы. Вальдшнэп невялікі сабою, з голуба, а то і меншы. Вось толькі нос у яго, як ні ў кога з лясных жыхароў, разоў у пяць даўжэй за галаву, затое які гэта зручны інструмент для пошуку чарвякоў і лічынак! Ім гэтая птушка на вялікай глыбіні можа даставаць ежу з мяккага ляснога грунту. А на канцы дзюбы ў вальдшнэпа ёсць у дадатак спецыяльныя адчувальныя бугаркі. 3 іх дапамогай птушка нават пад зямлёй чуе сваю здабычу. Сярод дзікай прыроды вальдшнэп здаецца вельмі прыгожай і зграбнай птушкай, нягледзячы на доўгі нос, на зрушаныя назад вочы, якімі ён бачыць нават тое, што робіцца ззаду. Птушка, бясспрэчна, прыгожая, а паколькі гэта адзіны з усіх кулікоў лясны жыхар, то яшчэ і незвычайная.
У асноўным кулік вохрыста-рыжага колеру з прымессю шэрых таноў. Галава ў яго спераду зусім шэрая. Патыліца і зашыйнік расфарбаваны чатырма чорна-бурымі ці цёмна-рыжымі палоскамі, толькі шыя каля горла белаватая ды ніжняя частка цела больш светлага, жоўта-шэрага колеру. Нібыта кулік сапраўды маскіровачны халат надзеў. Сядзе кулік на шэрую, пасыпаную леташнім лісцем траву — паспрабуй заўваж яго. Ды і месцы ён любіць найбольш глухія.
Вядзе вальдшнэп выключна таемны вобраз жыцця. Днём ён хаваецца ў густых зарасніках сярод папараці і маладой пораслі асінніку і альхі. Сядзіць там увесь дзень. Толькі калі лісіца ці іншы драпежнік патурбуе, паднімаецца ён на крыло і пералятае на іншае месца. А для крылатых ворагаў вальдшнэп зусім незаўважны сярод шэрых траў, хмызняку і зямлі, на якой ён сядзіць нерухома. A hoc — нібы галінка якая, здолей разглядзець.
Ноччу вальдшнэп актыўны. Ён шпарка бегае па мяккай лясной глебе. Пачуе нешта — адразу ж за-
пусціць у зямлю свой доўгі нос. Дастаў, разглядзеў — чарвяк дажджавы. Падкіне яго ў паветры, спрытна схопіць на ляту самым кончыкам дзюбы, праглыне і пабег далей. Пераверне на хаду, як грыбнік палкай, лісцік, кавалак кары, кране сцяблінку — вось і слізнячок знайшоўся,— зноў праглынуў і зноў наперад. Чарвячкі, розныя лічынкі, насякомыя, смоўжыкі ды іншая дробная жыўнасць, што ля верхняга слою зямлі,— вось галоўная яго ежа. А часам і маладыя карэньчыкі травы паядае, здараецца. І на палі наведваецца, калі там можна паскубці свежыя парасткі жыта альбо азімай пшаніцы. To тады для яго — жыватворнасць сапраўдная і бегаць падоўгу не трэба, і смак гэткі цудоўны, а дзе-нідзе яшчэ і чарвячкі на закуску трапляюцца.
Вальдшнэп — птушка пералётная, на радзіму вяртаецца вельмі рана, як з’яўляюцца першыя праталіны. У гэты час ён трымаецца пераважна змешаных лясоў, любіць невысокія альшанікі, сустракаецца ля пералескаў і дарог, каля лясных невялікіх рэчак, на шырокіх высечках і месцах, былых пажарышчаў.
Яго шлюбная гульня, ці веснавы ток (цяга), праходзіць у паветры. Цяга пачынаецца вечарам, з заходам сонца так дакладна, быццам, да хвіліны выверана з апошнімі промнямі нябеснага свяціла... Толькі апусцілася за небасхіл яно, развітальным паўмесячыкам бардовага круга і адразу ж у сваіх аблюбаваных месцах пачынаюць праносіцца лёгкія цені. Гэта вальдшнэпы-самцы, падняўшыся нібы па камандзе, лёгка і плаўна ляцяць — “цягнуць” над лесам, выглядваючы ў яго шэрых абрысах самкувальдшнэпіху.
— Цві-цві! Хур-хур... Цві-цві! Хур-хур...— чуюцца з розных канцоў іх шлюбныя воклічы.
I прыгожым паветраным піруэтам, і прыглушанымі хрыплаватымі галасамі клічуць і клічуць яны да сябе сяброўку, вышукваюць яе ў вячэрнім змроку, цешаць надзеяй на жаданую сустрэчу.
Дык вось, звычайна бывае гэта ранняй вясною,
калі з’яўляюцца першыя праталіны, першыя бурлівыя ручайкі. Мо таму так маляўніча і ўпісваецца цяга ў агульны вобраз вясны нашага лесу, паэтычна і непаўторна дапаўняючы адно другім і ўтвараючы адзіны сюжэт прыроднага хараства і гармоніі. Вясна ў лесе і цяга вальдшнэпа — успомніш адно з гэтых паняццяў, і адразу наплывае другое, нібы працяг чароўнай дзеі часу першага святла і квецені...
Але ў нашым выпадку, як ужо гаварылася, цвіў бурна чэрвень. Ды гэта не бянтэжыла кулікоў. Яны настойліва цягнулі і цягнулі нізка над выемкай векавога лесу, якую ўтварылі нізкія дрэўцы і кустоўе над лясной рачулкай. Цягнулі плаўна, упоперак яе, рэзка зніжаючыся з-за вершалін высокіх дрэў, і затым павольна праплывалі над ракою.
Час ад часу яны ўступалі ў сапраўдныя бойкі між сабой, якія працягваліся, праўда, нядоўга. Сапернікі зноў разляталіся ў розныя бакі з надзеяй адшукаць сяброўку. Некаторыя з іх на імгненне прыпыняліся, нібыта завісалі ў паветры, часта махаючы крыламі і нейкі час кружачыся на адным месцы. Затым зноў пікіравалі над вяршынямі дрэў і зноў павісалі ў паветры...
Вось дзесьці побач пачуўся лёгкі свіст. Штосьці цёмнае невысока адарвалася ад зямлі. Адзін з такавікоў тут жа кінуўся ўніз, і праз хвіліну абодва цені схаваліся на зямлі. Аднаму пашанцавала ўжо — самка сама падала яму знак і паклікала.
Цяга прадаўжалася да самай цемры. І нават калі ўжо на фоне начнога неба нельга было разглядзець сілуэты птушак, рэдкія хорканні і цвіканні, якія сталі ў цішы больш выразныя, яшчэ доўга чуліся то з аднаго, то з другога боку.
Нават маіх сяброў, не спецыялістаў у галіне экалогіі ці арніталогіі (апошняя — навука пра птушак) вячэрняя цяга вальдшнэпаў глыбока ўразіла. Яны з захапленнем дзяліліся сваімі пачуццямі і распытвалі ў мяне пра жыццё гэтых таямнічых птушак, якіх да гэтага, аказваецца, не бачылі.
Мы між тым спяшаліся паспець да поўначы да
развалін замка графа Тышкевіча, які знаходзіўся кіламетрах у васьмі ад месца нашай стаянкі. Я запэўніваў хлопцаў, што па начах па развалінах замка ходзіць прывід. Ён паднімаецца на другі паверх, і ў ясную летнюю ноч яго можна добра разглядзець. I хоць яны не асабліва верылі гэтаму, але вырашылі пайсці. .
Гэты замак знаходзіцца ў тым месцы, дзе Іслач становіцца больш шырокай і паўнаводнай, і стаіць на яе ўзвышаным беразе, на шырокім прасторным месцы, абсаджаным рэдкімі цяпер ужо векавымі дубамі.
У пару студэнцкай практыкі мы часта наведваліся сюды і ўначы і днём. Гэта было магутнае збудаванне ў два паверхі з шырокімі цаглянымі сценамі, на якіх паабсыпалася ад часу тынкоўка, дзенідзе пакрышылася і патрэскалася цэгла, і толькі раствор, якім замуроўвалася цаглянае збудаванне, стаяў ні ў адным месцы не крануты. Быў цвёрды і моцны, і здавалася, што ён будзе стаяць вечна.
Да цяперашняй пары ніхто не ведае сакрэту гэтага раствору. Яго аналагі, зробленыя ў наш час, не могуць з ім параўнацца. Дзіўна, як маглі зрабіць усё гэта людзі ў той час, калі не было сённяшніх будаўнічых матэрыялаў, фарбаў і іншых хімічных рэчываў, тэхнікі, ды яшчэ ў такой глыбінцы, куды дабрацца і то вельмі цяжка. А трэба ж было гэта ўсё завезці сюды, хоць неяк спраставаць, прыгатаваць на месцы вялізныя аб’ёмы будаўнічага раствору, ды не абыякога. Стаіць замак і цяпер, уражваючы і здзіўляючы нас, быццам для гэтага толькі і пабудаваны ў лясной глухамані. Надзейна ўтаілі глухія муры сакрэты сапраўднага майстэрства. Дакладна вядома толькі адно — у састаў раствору ўваходзілі курыныя яйкі, якія збіралі ў час будаўніцтва па ўсёй акрузе.
Ды не для нашчадкаў, не для таго, каб яны здзіўляліся, вядома, будаваўся гэты замак. Знаходзячыся ў самай глушы багатай дзікай жывёлай Налібоцкай пушчы, ён быў месцам гульбішчаў графа Тышкевіча і ягонай світы. Грымелі тут тымі
часамі пышныя панскія паляванні. Звера ў тую пару хапала. Пасля палявання графская кампанія да позняй ночы весялілася ў прасторных пакоях. Для гэтых некалькіх толькі дзён на год і будаваўся шыкоўны замак.
Час прайшоў, улада перамянілася. To ў турботах нялёгкага перыяду яе станаўлення, то ў часіны вайны і разрухі, то ў нялёгкія дні аднаўлення разбуранай народнай гаспадаркі пра замак забыліся, ды і цяпер, бадай, мала хто ведае аб ім. Хіба што жыхары маленькіх вёсачак гэтага краю могуць паведаць яго старажытную гісторыю.
КНІГІ ОНЛАЙН
