У нерушы дзікай прыроды
Вячаслаў Стома
Выдавец: Юнацтва
Памер: 382с.
Мінск 2001
Гон у зубра працякае з ліпеня па кастрычнік,а праз дзевяць месяцаў, недзе ў маі, адбываецца ацёл. Нованароджаныя цяляты доўга трымаюцца з маці і ссуць малако амаль да паўгадавога ўзросту, але асноўнай ежай іх з’яўляецца маладая трава, якую цыбацікі пачынаюць ахвотна скубці ўжо ў месячным узросце. Растуць зубры даволі марудна, палавой спеласці дасягаюць толькі пасля трох гадоў, а ў размнажэнні пачынаюць удзельнічаць з чатырохгадовага ўзросту і то пераважна самкі, паколькі маладыя самцы не вытрымліваюць канкурэнцыі са старэйшымі.
У даўнія часы зубр быў шырока распаўсюджаны на цяперашняй тэрыторыі Рэспублікі Беларусь. Яго ў непамерных колькасцях здабывалі ў нашых лясах, у вялікіх аб’ёмах зубр быў пастаўшчыком каштоўнага мяса і цёплых скураў. Асабліва цаніўся язык зубра. Ён і сыграў свайму гаспадару гіблую долю пастаяннага праследавання і смерці. Бесперастанна бударажылі наваколле звярыныя аблавы, зубраў білі няшчадна, знішчалі ў вялізнай колькасці, часам вырэзваючы з тушаў толькі языкі. Колькасць гэтага звера (неяк нават не паднімаецца адразу рука, каб напісаць гэта слова, бо звяры, хутчэй тыя, хто знішчаў іх), так ці іначай, катастрафічна зніжалася, і к тысяча дзевяцьсот чатырнаццатаму году ў лясах Белавежскай пушчы заставалася толькі каля сямісот зуброў, а яшчэ праз пяць гадоў — у дзевят-
наццатым годзе ў пушчы быў па-браканьерску забіты апошні зубр. А ўзнаўленне пачалося не скора.
Бо час ад часу лепш не станавілася. Народныя хваляванні, грамадзянская разня, і ў рэшце рэшт — вайна. He да зуброў тады было.
Дык вось у гэтых дзікіх пушчанскіх лясах у пасляваенныя гады давялося Уладзіміру Сяргеевічу наводзіць парадак, змагацца са зладзеямі, заваёўваць свой аўтарытэт кіраўніка і чалавека, выхоўваць павагу да людзей і да сябе самога, дапамагаць людзям будаваць новае жыццё, смела і мэтанакіравана глядзець у будучыню. I будучыня гэта прыйшла дзякуючы намаганням яго і такіх, як ён, спецыялістаў і простых людзей, радавых працаўнікоў.
Сёння Белавежская пушча — гэта высокакультурная гаспадарка, жывая навукова-даследчая лабараторыя, у якой працуе каля тысячы чалавек. Навуковыя даследаванні праводзяцца ў пушчы комплексна, усе прыродныя з’явы, асобныя віды жывёл і раслін вывучаюцца ва ўзаемнай сувязі з усімі іншымі складаючымі гэтага унікальнага комплексу. Тут зроблена многа навуковых распрацовак, вынайдзены навінкі, што выкарыстоўваюцца ў розных частках свету, у галіне біятэхнікі, вядзення паляўнічай гаспадаркі, зверагадоўлі. Тут зрабіў свае сусветныя адкрыцці карыфей біялагічнай навукі акадэмік Канстанцін Іванавіч Скрабін.
Толькі пасля вайны разгарнулася і шырокая шматбаковая работа з зубрамі. Гады ўпартай і напружанай працы прынеслі доўгачаныя вынікі. Дзякуючы завозу некалькіх асобін з іншых краін і арганізацый, іх узмоцненай ахове, у Белавежскай пушчы колькасць зуброў павялічваецца, іх ужо больш 250 асобін. Тым не менш белавежскі зубр занесены ў Чырвоную кнігу і асабліва ахоўваецца як старадаўні рэлікт мясцовай паляўнічай фауны.
А вось для турыстаў у нашы дні шлях у найбольш запаведныя масівы забаронены. У распараджэнні запаведніка — цудоўны музей, зверагадавальнік і лесапарк. Хай тут і цешацца турысты на здароўе. Работнікі музея прыроды праводзяць з
наведвальнікамі цікавыя экскурсіі. Знаёмяць дэлегацыі з экспанатамі, што майстэрскі зроблены сваімі рукамі і колькасць якіх пераваліла ўжо за паўтары тысячы. А карэнных дзікіх насельнікаў пушчы можна паглядзець тут жа ў прасторных даступных вальерах, дзе разгульваюць пужлівыя дзікі і даверлівыя касулі, зграбныя высакародныя алені і вялізныя, нібы копы сена, зубры, гарбатыя ласі-рагачы і непаваротлівыя на першы погляд мядзведзі.
Але не аднымі навуковымі праблемамі жыве калектыў пушчы. У яго многа і больш простых, будзённых і звычайных клопатаў. Гэта і выкладка падкормкі ў лесе, і пабудова саланцоў, вадапояў, штучных гняздоўяў. Адны толькі падсобныя палі, дзе вырошчваюць для “братоў нашых меншых” бульбу і буракі, авёс і ячмень, земляную грушу і моркву, раскінуліся на плошчы ў тысячу гектараў.
Ахова ад браканьераў і прыродных драпежнікаў, селекцыя і ўзнаўленне натуральных багаццяў, выпрацоўка разумна разлічанай раўнавагі ў прыродным балансе пушчы і мноства, мноства іншых неадкладных пытанняў — гэта далёка не поўны пералік праблем, якія вырашаюць цяпер супрацоўнікі запаведніка.
Гледзячы ў сягонняшні дзень пушчы, нава^ не верыцца ў тое, праз які складаны лёс прайшла яна і людзі, што наперакор цяжкасцям збераглі яе непаўторную прыгажосць і багацці. Пушча шуміць, радуючы ўсё жывое і шчыра расчыняючы свае скарбонкі чалавеку. А пакуль жыве пушча, жывуць і людзі.назаўсёды паяднаныя з ёю.
Сягоння гэта так, а ў першыя пасляваенныя гады ўсяго хапала. Край суровы і дрымучы, недалёка граніца, і бандаў розных поўна было, і зладзеяў развялося. Многім здавалася, што ўсё ўтоіць маўклівая пушчанская глуш. Ды не заўсёды ўсё лёгка сходзіла з рук тым, хто квапіўся на дармавое народнае дабро, хто спрабаваў нажыцца на часовых цяжкасцях мясцовага насельніцтва.
Гэта ад аднаго ляснічага ўдалося нам пачуць уражлівую звестку аб тым, на якія рызыкоўныя і
смелыя ўчынкі прыходзілася ісці Уладзіміру Сяргеевічу, каб усталяваць парадак, зберагчы дабро, даць своечасова па карку нячыстым на руку людзям.
Тады багата кралі лесу. Было гэта бічом для гаспадаркі. Хто возьме для сябе, для сваёй будаўнічай патрэбы, пра гэта гаворкі не было. Але калі лес рэзалі па-варварску, знішчалі яго лепшыя запасы і прадавалі, каб нажыцца, — з гэтым ужо мірыцца Уладзімір Сяргеевіч не збіраўся. А тут завялася цэлая шайка злачынцаў, што валілі па начах лес, апрацоўвалі на сваёй падпольнай лесапілцы і заганялі ўтрая даражэй, як кажуць, здзіраючы апошнюю скуру з тых, каму ён вельмі патрэбны.
Уладзімір Сяргеевіч ніяк не мог патрапіць на іх след. Вельмі ж ужо хітрая і вопытная была шайка, і дарогі добра ведала і патаемныя мясціны. Ды і баяліся іх моцна жыхары пушчанскіх сядзіб.
Але потым Раманаў неяк зусім выпадкова знайшоў іх удала замаскіраваную лесапілку. Што тут рабіць? I ён рашыўся на крайняе — абліў лесапілку бензінам і спаліў. “Хоць апрацоўваць ім не будзе дзе,— разлічваў ён.— А неабразны лес — не такі хадавы”.
А яшчэ праз некалькі дзён адбылася сустрэча. На аддаленай лясной дарозе яго машыну спынілі. Ён выйшаў, агледзеўся — пяцёра з ружжамі, двое ашчэраных сабак з імі. Людзі звераватыя, няголеныя, злосныя.
— Ну што, прыехаў да нас свае парадкі наводзіць? — высунулася ўперад шырокая квадратная постаць у сцёганай брызентавай ватоўцы.— Дык вось так: альбо ты нас пакінеш у спакоі, наш тут лес, мы гаспадары, што захочам, тое і будзем рабіць, альбо мы хутка з табою справімся! — Уцяміў? — напрыканцы злосна гаркнуў Квадратны.
— Уцяміць-то ўцяміў,— вельмі ўжо спакойна адказваў Раманаў, нават, здаецца, залішне, бо спакой гэты адразу насцярожыў “гаспадароў лесу”. He чакалі ліхадзеі такога.
— Што ж будзе далей? — чакалі яны.
А ён працягваў тым жа спакойным, разважлівым тонам:
— Праўда, вы не ўлічылі некаторыя абставіны.
— Якія яшчэ абставіны? — агрызнуўся хтосьці, ён стаяў з сабакам далей за ўсіх.
— А тое, што не кожнага чалавека можна запалохаць. І другое: перш чым мяне тут сустрэць, вы не пацікавіліся нават, хто я такі, кім быў раней і як валодаю зброяй. А робіцца гэта вось так.
Імгненна адной рукой Раманаў перавёў з пляча карабін у баявое становішча і з узроўню жывата стрэліў двойчы.
Сабакі дзе сядзелі, там і засталіся ляжаць.
— А карабін-то ў мяне сямізарадны, так што кідайце стрэльбы!
Ашаломленыя тым, што адбылося, зладзеі збянтэжана выканалі яго загад.
Тады Раманаў, узняўшы карабін у левую руку, правай сабраў з зямлі пакіданыя стрэльбы і на вачах зладзеяў адну за другой раскалашмаціў аб дрэва.
— І раю вам брльш не сустракацца са мной,— рэзка закончыў ён, сеў у машыну і паехаў.
Вось такі ён быў, Уладзімір Сяргеевіч — непрымірымы, рашучы, адважны. Але чаму быў?! Ён і сёння жыве і яшчэ нядаўна працаваў у Беларускім тэхналагічным інстытуце.
Але калі б прыйшлося характарызаваць яго ў гэты перыяд, то тыя эпітэты, відаць, не падышлі б, бо ў іншых умовах яны не так ярка выдзяляюцца. Тут ужо хутчэй прыйшлося б сказаць — самабытны, непаўторны, таленавіты. I гэта не проста прыгожыя словы. За іх сэнсам крыецца чалавек, добры і ўважлівы да людзей, знаўца прыроды і навукі, прафесар, што працаваў у апошні час рэктарам інстытута. Свае веды і вопыт ён таксама самааддана перадаваў студэнтам, як перадаваў калісьці нам, сеючы ў нашых сэрцах разумнае і прыгожае.
Але яшчэ трохі аб тым, што выдзялялася ў ім неяк асабліва, што і прымусіла мяне ўспомніць пра яго ў гэты найбольш непрыемны для нас час, у міну-
ты, калі нязначная дробязь магла абярнуцца непаправімай бядой.
Неяк едучы тады ж на нашым усюдыісным “Рафіку” мы сутыкнуліся на вузкай лясной дарозе з сустрЗчнай машынай.
— Як раз’ехацца? — міжволі мільганула пытанне ў тых, хто сядзеў наперадзе.— Хто ўступіць дарогу?
Але, убачыўшы сустрэчную машыну з “непушчанскімі” нумарамі, “УАЗік” тут жа рэзка завярнуў на ўзбочыну і прыветлівым жэстам вадзіцель паказаў:
— Праязджайце!
Ужо крыху пасля, калі расшчодрыўся на гаворку, навеяную даўнімі ўспамінамі, расказваў нам Уладзімір Сяргеевіч, як прывіваў ён працаўнікам пушчы ўвагу да гасцей, выхоўваў высокую культуру працы і вядзення паляўнічай гаспадаркі. I гэты эпізод на дарозе — таксама яго прыдумка. Надзвычай строга выпрацавана была ў пушчы гэта звычка: надарылася на дарозе сустрэчная гасцявая машына, не са свайго яна аўтапарку — абавязкова з’едзь убок, прапусці машыну, выслабані для яе шлях. Павага ж да прыезджых, да гасцей як нельга лепш характарызуе і сёння ўнутраны “клімат” у калектыве працаўнікоў гаспадаркі, хоць і прайшло з той пары многа часу.
А культуру палявання ён ведаў як ніхто іншы. І бываць на самых высокаарганізаваных лепшых еўрапейскіх паляваннях даводзілася, і самому арганізоўваць іх не на менш высокім узроўні. Як памятныя адгалоскі тых дзён засталіся ў яго: падарунак — люлька Чэрчыля, незабыўныя ўражанні ад прабывання ў якасці асабістага госця, калі не памыляюся, у Іосіпа Броз Ціта і здабычы з ім горных казлоў, паэтычнае качынае паляванне ў пушчы з Вальтэрам Ульбрыхтам.
КНІГІ ОНЛАЙН
