У нерушы дзікай прыроды
Вячаслаў Стома
Выдавец: Юнацтва
Памер: 382с.
Мінск 2001
Убачыў вялікага баравіка янотападобны сабака. І не марудзячы прыступіў да трапезы. Гучна чмякаючы, з задавальненнем праглынуў адзін за другім мяккія салодкія кавалкі яго капелюша.
А паміж двух асінак зляцелася цэлая чародка шэранькіх драздоў. І расклёўваюць падгнілы стары асавік. Ды тут сарока падляцела. Прагнала драздоў і сама прынялася за ежу. Нават каркнула, нібы варона, ад задавальнення. Смачна, відаць.
Вавёрка больш за ўсіх з лясных жыхароў ласая да “расліннага мяса”. Але сырымі грыбы не ўжывае. Іншая справа, калі іх своечасова засушыць і напоўніць да адказу свае зімовыя кладоўкі. А калі затрашчаць у лесе лютыя маразы ды пакрыецца ўсё навокал таўшчэзным слоем снегу, што і да ежы дабрацца нельга, вось тады самы час скарыстаць далікатэсныя запасы.
Таму і стараецца вавёрка. Знойдзе грыб, кры-
шачку падгрызе яго ножку знізу і даломіць спрытнаю лапкай. А каб грыбы лепей сохлі ды не нападалі на іх наземныя жукі і іншыя шкоднікі, па галінках “здабычу” развешвае. Наколе грыбок за капялюшык на тонкую сухую галінку і пакідае так, пакуль не высахне ён да гатоўнасці. А потым складвае сухія адборныя грыбы ў дуплы і трэшчыны дрэў. І зноў за работу. Зіма вялікая, усё скарыстаецца.
Ды і лішак тут не зашкодзіць. Ці мала хто выпадкова можа знайсці кладоўку? Яны ж па ўсім лесе раскіданы і зусім не ахоўваюцца. Хіба не знойдуцца ахвотнікі паквапіцца на дармавыя запасы. A пра іншую кладоўку і забыцца можна, дзе іх усе запамятаеш! Так што лепей ужо нарыхтаваць паболей. Запас бяды не чыніць. Тым болей, калі грыбоў навокал паўнютка. А вавёрка — звярок не лянівы.
Грыбная пара працягваецца да глыбокай восені. На змену баравікам і асавікам прыходзяць зялёнкі і ваўнянкі, яшчэ лепш пладаносяць апенькі, часцей сустракаецца польскі грыб і чорныя грузды. Паступова надвор’е мяняецца. Часцей ідуць дажджы, іншы раз і зацяжныя. To сонца раптам зноў прыгрэе горача, як летам, то рэзкі парывісты вецер нанясе на неба густыя хмары. Але да самых замаразкаў, пакуль не захрумсціць пад нагамі тонкі, як шкло, лядок, што зацягвае ўтвораныя дажджом лужыны, грыбнік знойдзе ў лесе любімы для сябе занятак і выдатны адпачынак.
Як жыве прырода па часінах года
СТУДЗЕНЬ — ГОДУ ПАЧАТАК
І лягла ж цішына
У бары за гарой,— Каб дравінка адна Хоць кіўнула сабой.
Снег пушаны залёг На галінках сасон, І чарнобель,і мох Атуліў ён сабой.
Янка Купала
“Студзень — году пачатак, зіме — “сярэдзіна”,— гавораць у народзе. І сапраўды: зіма ў разгары, маразы мацнеюць з кожным днём, снег сыпле і сыпле, усё шчыльней укрываючы сонную зямлю суцэльным белым покрывам.
А калі выдасца сярод завірух і непагадзі пагодлівы бязветраны дзянёк, дык асабліва ціхім, застылым здаецца ўсё навокал. Нібы прырода з усімі сваімі разнастайнымі гукамі і рухамі таксама спіць, агорнутая бясконцай зімовай цішынёй. Толькі каркае, нібы знарок, спалоханая адзінокая варона, ды прыглушана зачырыкаюць на падворку натапыраныя вераб’і, вітаючы хоць і халодныя, але такія жаданыя промні студзеньскага сонца. Дрэвы стаяць пачарнелыя і голыя. У лесе яшчэ больш сумна — неяк асабліва пустэльна і самотна, нібы ніводнай жывой душы там няма. Але гэта не зусім так.
Некаторыя лясныя насельнікі і сапраўды зімою спяць. Дрэмлюць у сваіх зацішных патаемных кут-
ках сярод лістоты, укрытыя зверху цёплаю снежнаю коўдрай, вожыкі. Схаваліся глыбока пад зямлёю пацукі і землярыйкі. Соладка храпе ў сваёй утульнай норцы барсук.
На імгненне зрабілася цяплей, а к ночы зноў памацнеў мароз. I не пазнаць ужо ранішняга лесу. Увесь срэбным інеем укрыты: кожная галінка, кожная хваёвая лапка апранулася ў пышнае белае ўбранне ды іскрыцца ў першых промнях узыходзячага рыжага сонца бясконцым мноствам зорачак, узораў і іншых казачных форм, нібы добры чараўнік развесіў усюды цудоўныя карункі, прыхарашыў іх непаўторнымі смарагдамі. Якая прыгажосць!
...А лёгкая начная пароша жыхароў лясных выдае. Вось напятлялі ўзад і ўперад на лясной палянцы зайцы-белякі. Сляды беляка больш буйныя і круглыя, чым у русака, хоць ён сам і меншы. Лапы ў яго шырокія, а да зімы яшчэ моцна абраслі густой шчыльнай поўсцю. Ідзе бяляк па снезе, як у шырокіх валёнках ці на лыжах. А вось роўненькі, як пад лінейку, акуратны, сярэдняй велічыні след — не спяшаючыся ішла на паляванне лісіца. А непадалёку — ланцужок слядоў, снег у асобных месцах раскапаны, побач раскіданыя шкарлупінкі вылушчаных арэхаў. Спускалася на зямлю ў пошуках сваіх кладовак вавёрка.
А гэта што такое? Сапраўдная звонкая песенька чуецца ў зімовым лесе? Спяваюць жа птушкі толькі ў перыяд выседжвання птушанят. Так яно і ёсць. Гэта крыжадзюб — адзіная птушка нашых лясоў, якая выводзіць птушанят у самыя моцныя маразы. Заліваецца песнямі каля свайго гнязда — невялікая, крыху большая за вераб’я, з зеленаватым адлівам на пёрах, сапраўдная жывая цацка на яловай галінцы. Гняздо крыжадзюба надзейна схавана ад сцюжы і ветру ў гушчыні яловых лапак. Сценкі гнязда тоўстыя, добра ўцепленыя. Што яму мароз! А корму для крыжадзюбаў вакол поўна. Як сапраўдны майстар, ён лушчыць яловыя і хваёвыя шышкі сваёй закручанай крыж-накрыж дзюбай! A насенне такое пахучае, смалістае, багатае на бялкі і
вітаміны. Як на дражджах расце крыжадзюбава патомства.
У лясным гушчары, пад старым вываратнем, з’явілася ў прасторным берлагу патомства і ў бурай мядзведзіцы — трое маленькіх сляпых камячкоўмедзведзянят, ну з рукавічку велічынёй. Куды ж тут быць большымі — малака ў маці да вясны не хапіла б, яна ж зімой не харчуецца, жыве за кошт назапашанага за лета падскурнага тлушчу.
Зіма ёсць зіма. Цяжка даводзіцца ў гэтую пару лясным жыхарам, і галоўнае — корму мала. Капаюць капытамі снег у пошуках леташняй травы алені і казулі, горнуцца да жылля чалавека сінічкі і снегіры — кожны прыстасоўваецца як можа. І абавязак чалавека — дапамагчы зімой дзікім жывёлінам і птушкам: у лесе раскладваюць сена і зернеадходы, развешваюць нарыхтаваныя ўлетку лісцёвыя венікі, дзеці майструюць каля сваіх вокнаў кармушкі для птушак.
ПЫТАЕ ЛЮТЫ, ЯК ТЫ АБУТЫ
Пуржыць, паўзе мяцеліца, Пялёнкай белай сцелецца. To выгнецца над нівамі Зыбучымі ўзвівамі, To, снег сыпучы носячы, Заходзіцца, галосячы.
Канстанцыя Буйло
Люты — самы халодны месяц года. І хоць у феналагічным календары ён апошні месяц зімы, матухна-зіма яшчэ не здаецца, як гавораць, яна ў зеніце. Невыпадкова беларусы, палякі, украінцы назвалі яго лютым. Гэта слушна і вельмі дакладна адлюстроўвае сутнасць надвор’я ў гэты час.
Трашчаць суровыя маразы. Снежнае покрыва дасягае максімальнай велічыні. He змаўкае сцюдзёная завіруха, што разгулялася наўкола. Яе злосныя парывы з сілаю б’юцца ў дзверы, кідаюць у вокны камякі снегу, спрабуюць разбіць пазвоньва-
ючыя пад іх пругкім дыханнем аконныя шыбы. A што робіць са снегам неспакойны вецер: то надзьме велізарныя дзівосныя сумёты, то навырабляе мудрагелістых, падобных да дзіўных звяроў, фігурак, то пранясецца па полі густой калючай замеццю.
Ва унісон завірусе на ўсю моц у начной цемры скуголяць сярод нерухомых палёў і ў лясных гушчарах галодныя ваўкі. У гэтым жахлівым выцці па-асабліваму адчуваецца дзіўная неўтаймаваная магутнасць, якая перагукаецца з непадробнай маркотнасцю, і нясуцца гэтыя гукі ў прасторы, ствараючы дзікую гармонію сілы і бясстрашша.
Суровыя лютаўскія ночы. Мала ў чым саступаюць ім і дні. Халоднае скупое сонца не часта радуе вока. Вельмі цяжка даводзіцца ў гэтую пару жывёлінам. Асабліва пакутуюць капытныя. 3 цяжкасцю дастаюць корм з-пад снегу дзікі, хоць іклы ў іх моцныя, а лыч цвёрды, як плуг. Горкай хвояй сасны ды асінавай карой задавальняюцца ласі. А жывёліна гэтая вунь якая буйная — да чатырохсот кілаграмаў вагі дасягае. Паспрабуй пракарміся ў голым зімовым лесе.
Але горш за іншых даводзіцца казулі. 3 усіх бакоў чакае яе небяспека. І ваўкі на яе нападаюць, і злосная рысь падпільноўвае з засады. А па глыбокім снезе і рухацца ёй цяжка — раніць аб вострую корку снежнага шарпаку свае тонкія далікатныя ногі, да крыві разбівае маленькія капыткі. Цяжка і з харчаваннем. Добра, калі чалавек дапаможа...
Але жыццё лесу працягваецца. У лясных нетрах спакойна і ціха. Снежнае покрыва зрысавана ўзорамі, што пакінулі лясныя жыхары. Вось роўны шнурок адбіткаў шырокіх звярыных лапаў — прайшла зграя ваўкоў. Рухаліся павольна і акуратна, след у след, відаць, вярталіся з удалага палявання. Першай прайшла мацёрая ваўчыца, затым — сяголеткі і пераяркі, за імі — дужы стары важак. Недасведчаны чалавек і не разабраўся б адразу — здаецца, нібы адзін звер прайшоў. А вось чыесьці меншыя сляды, побач хтосьці нават хвастом, як памялом, 316
шмаргануў. Атут зусім танюсенькі след, нібы нітачка, працягнуўся па снезе, павярнуў убок, абышоў кусцік ядлоўцу і раптам абарваўся. Гэта маленькая мышка на некалькі хвілін выбегла са свайго падземнага сховішча, нібы хацела паглядзець — ці хутка вясна, і зноў, спалоханая моцным холадам, схавалася ў амаль непрыкметнай адтуліне глыбокай норкі.
А тут гаспадарыла вавёрка. Выбралася з цёплага дупла, спусцілася па ствале старой хваіны і пайшла шукаць свае, закладзеныя з восені, кладоўкі. Вось выграбла ў снезе глыбокую ямку, да адной кладоўкі дабралася — вылушчаныя шкарлупкі на снезе засталіся, пяць арэшкаў было тут. Наўкола белым-бела, паспрабуй знайдзі цяпер схованкі пад снегам, а вось жа спраўляецца — без памылкі знаходзіць свае зімовыя кладоўкі.
Пачынаецца перыяд “вяселляў” у лісаў. Самцы, прытанцоўваючы, лісліва заляцаюцца да самак. A з’явіцца побач сапернік — тут жа адбудзецца бойка аж да крыві.
Цяжка ўзімку і насельнікам падводнага царства. Вадаёмы ўкрытыя тоўстым пластам лёду і снегу. Hi паветра, ні сонечнае святло праз гэтую тоўшчу не прабіваюцца. Часам рыба нават гіне ад недахопу кіслароду, таму аматары прыроды робяць у лёдзе невялікія лункі, каб свежае паветра, багатае на кісларод, сілкавала ваду.
Час бяжыць хутка. Дзень большае, а ноч меншае. Кіруюцца на поўнач, бліжэй да родных мясцін, чачоткі і снегіры. Усё часцей чуецца ў лесе звонкая песня сініцы — першая вестка надыходзячай вясны.
САКАВІК — ЧАС АБУДЖЭННЯ ПРЫРОДЫ
Жылы дрэў напоўніліся сокам, Ручаі імкнуцца да ракі.
Неба стала чыстым і высокім, І пяюць вясёлыя шпакі.
КНІГІ ОНЛАЙН
