У нерушы дзікай прыроды
Вячаслаў Стома
Выдавец: Юнацтва
Памер: 382с.
Мінск 2001
Пімен Панчанка
3 дня ў дзень сонца грэе цяплей. Пад яго ласкавымі ўсюдыіснымі промнямі пачынае раставаць снег. Спачатку толькі з паўднёвага боку крутых схілаў, на берагах рэк, ля гаспадарчых пабудоў. Ноччу яшчэ падмарожвае — зіма не асабліва хоча здавацца, без бою саступаць свае пазіцыі. Расталая вада, што сцякае са стрэх, ненадоўга застывае ў доўгія гірлянды ледзякоў. А толькі прыгрэе ранішняе сонца, як яны на вачах змяншаюцца ў памерах, “плачуць” частымі буйнымі слязамі — пачынаецца капеж.
Але дні матухны-зімы ўжо на зыходзе. З’яўляюцца першыя “залысіны” на палях, на ўзлесках, ахопліваючы халоднае яшчэ паветра клубамі завіслай пары, і растуць яны, распаўзаюцца ўшыркі, злучаюцца адна з адною, вызваляючы зямлю ад заляжалага снегу.
Прыкметна скараціліся ночы, а светлы час сутак падоўжыўся. Сонейка глядзіць болып ласкава і прыветліва. Нават паветра робіцца свежым і празрыстым, . напаўняецца вясновым водарам, які нясуць з сабой клейкія пупышкі, што набухаюць на дрэвах і кустах.
Птушкі ці не першымі абвяшчаюць наваколлю пра надыход вясны. І раней за ўсіх гракі. Яны вяртаюцца з далёкіх краін і заклапочана ходзяць па гразкіх дарогах, чорныя і важныя, нібы гэта іх заслуга ў тым, што надышло ў прыродзе цяпло, нібы гэта яны самі прынеслі вясну ў наш край.
Абуджаецца і зімовы лес. Снег пад дрэвамі растае і асядае, на ўзлесках і высечках узнікаюць невялікія праталіны, на якіх вось-вось пойдуць у рост першыя веснавыя кветкі. Пачынаецца рух соку ў
клёна, а крышачку пазней — у бярозы. А вярба ў сваё першае веснавое ўбранне ўжо апранулася — скінула з пупышак сціплыя шэра-карычневыя лускавінкі і агаліла свае залацістыя пушыстыя катаіпкі. Гледзячы на яе, пачынаюць распускаць завушнічкі алешыны і бярозы, зелянеюць суквецці клёну.
3 далёкага прагалка веснавога лесу чуецца загадкавае бульканне. Гэта пачынаюць такаваць глушцы. Са з’яўленнем першых праталін злятаюцца яны да такавішчаў. На світанку лясныя птахі заводзяць на вершалінах старых ялін, якія прагінаюцца пад іх вагой, гучныя перабоі.
Па-ранейшаму цяжка ў лесе капытным. Снег, які растае, застывае за ноч у суцэльны шарпак, але ён ломіцца пад капытамі, не вытрымліваючы цяжару жывёлін, а вострыя краі балюча раняць ногі — перамяшчэнне робіцца практычна немажлівым. А ворагі тут як тут: і ваўкі праследуюць, і рысь падпільноўвае.
На суках дрэў цяпер можна ўбачыць пасмы, a то і цэлыя камякі поўсці — пачалася лінька пушных звяроў. І каб паскорыць яе, яны чапляюцца, труцца аб галіны і ствалы дрэў, пакідаючы свае меткі.
Працягваюць вяртацца з цёплых краёў птушкі. У небе чуюцца першыя трэлі жаваранкаў. Зашчоўкаў у знаёмага абжытага доміка шпак. Весялей шчабечуць вераб’і ды аўсянкі.
3 раніцы да вечара снуе ў вершалінах дрэў вавёрка. Канчаюцца запасы ў яе кладоўках. А цяпер ёй вельмі патрэбен корм — з’явілася патомства, 6-7 драбнюткіх малых пішчаць у дупле, патрабуючы ежы.
Ім яшчэ няблага. У дупле цёпла і ўтульна. A вось зайчанятам не пазайздросціш. Ноччу яшчэ холадна, зрэдку цярушыць снег, а маці паспяшалася нарадзіць шэрыя камячкі на свет. У іх нават назва з-за гэтага асаблівая ёсць — шарпавічкі. Але і яны не гаруюць. Насмокчуцца цёпленькага малачка — і сядзяць ціхенька. А неўзабаве травінкі зялёныя вытыркнуць, тады і наогул раздолле.
Павылазілі з зімовых сховішчаў і грэюцца на
сонцы павукі і мухі. Паяўляюцца першыя матылькі. А працавітыя пчолы ўжо працуюць — уюцца над шаўкавістымі вербамі,— збіраючы першую ў гэтым годзе ношку. І, нібы гледзячы на іх, актыўней ажывае прырода — і расліны, і насякомыя. Ўсё жывое радуецца цяплу і вітае надыход вясны.
ВЯСНЫ КРАСАВІЦКІЯ КРОКІ
Ідзе вясна ў Шумлівых водах, У звонкім срэбры ручаёў. І развявае мяккі подых, Як песню нейкую без слоў. Ідзе і будзіць, нібы маці У дзень святы сваіх дзяцей, Узгоркі, гоні, сенажаці. Пад гукі выраю — гусей І абнімае, туліць, песціць, І дрэва кожнае, і куст, Ды нешта шэпча ім пад густ, Прыносіць радасныя весці.
Якуб Колас
У сакавіку, не давяраючы першаму цяплу, вясна рабіла толькі першыя нясмелыя крокі, а ў красавіку яна лёгка і ўпэўнена крочыць па зямлі. Красавік заўсёды чаканы і цудоўны. Прырода ажывае, цягнецца да святла, паветра напаўняецца непаўторным духмяным водарам пупышак ды першых кветак.
Прысутнасць вясны адчуваецца і ў лёгкім подыху цёплага ласкавага ветру, і ў залівістай песні жаўрука, і ў пяшчотных кветках падбелу, што выглядваюць з-пад жухлай травы.
Лясныя жыхары таксама актывізаваліся. Прачнуўся і вылез з глыбокай нары барсук, выбраўся з берлагу мядзведзь, ажылі краты і землярыйкі. Вяр: нуліся з выраю лясныя кулікі — вальдшнэпы. І цяпер у гарэзлівых бойках, гуляючы, ганяюцца на ўзлеску адзін за адным.
Цві-цві... Хорр... Хорр... Хорр...— чуюцца ла-
годныя гукі. Пачынаюцца веснавыя шлюбныя гульні. Асабліва актыўныя яны вечарам і на світанні.
А на лясных такавішчах разгараюцца бязлітасныя бойкі між цецерукамі. Чорныя, са стальным адлівам у пер’ях, з ярка-чырвонымі дзюбамі высвятляюць пеўні-касачы ўзаемадачыненні і адваёўваюць права на працяг роду. Яны кружаць на паляне з шырока распушчанымі крыламі і гучна чуфыкаюць, налятаюць адзін на аднаго. А з кустоў за відовішчам назіраюць шэрыя цяцёркі. Гэта з-за іх і ўчынілі лясны спектакль цецерукі-самцы, дэманструючы сілу і моц, каб спадабацца пераборлівай самачцы.
Зазелянелі першай лістотай чаромха і кусты дзікай парэчкі. У бярозы яшчэ ў разгары рух сокаў. А дзяцел (вось жа хітрун!) выдзеўб на кары кольца з маленькіх глыбокіх дзірачак і злізвае з іх сок сваім доўгім шурпатым языком. А сок такі салодкі, смачны, самы што ні ёсць выдатны ласунак. -
Красавік — гэта і пара першых веснавых грыбоў. На ўзлесках старых гаёў, лясных высечках і пажарышчах, сярод леташняй травы ды зазелянелага чарнічніку і бруснічніку ля гнілых пнёў — там, дзе добра прыгравае сонца, высоўваюцца канічныя, усыпаныя глыбокімі сагнутымі разоркамі карычневыя галоўкі смаржкоў і страчкоў. У смаржкоў шапачкі больш высокія, падобныя да курынага яйка, перавернутага носікам да верху, а звілістыя палоскі на іх пераплятаюцца ў выглядзе пчаліных сотаў. У страчкоў шапачкі няправільнай акруглай формы са складкамі, што нагадваюць паверхню валоскага арэха. У гэтых пазухах у смаржкоў і страчкоў выспяваюць споры, што забяспечвае далейшае ўзнаўленне гэтых грыбоў.
Смаржкі — спажыўныя грыбы, страчкі — умоўна спажыўныя, бо змяшчаюць у пладовых целах ядавітую гельвелавую кіслату. Але яна разбураецца ў выніку сушкі грыбоў, а таксама падчас варкі.
Праўда, не кожны зможа лёгка адрозніць смаржок ад страчка. Таму дзеля бяспекі лепш апрацоў-
ваць і тыя, і другія вясновыя грыбы. Праца ваша кампенсуецца: смаржкі і страчкі, адвараныя і тушаныя ў смятане,— сапраўдны далікатэс. Яны вызначаюцца характэрным смакам, багатыя на бялкі і вітаміны і асабліва жаданыя на стале ўвесну, бо пасля зімы адзначаецца адчувальны дэфіцыт гэтых рэчываў у рацыёне.
Прыкметныя змены адбываюцца ў гэты час і ў падводным царстве. Рыбы выходзяць са сваіх сховішчаў з глыбокіх участкаў вадаёмаў і пачынаюць інтэнсіўнае харчаванне. Гэтаму садзейнічае адначасова павышэнне жыццёвай актыўнасці водных насякомых, пачатак росту і павелічэнне масы разнастайнай воднай расліннасці. Працягваецца нераст шчупака. Заварушыўся ў халоднай слізкай ціне сом. Мноства рыб выходзяць на мелкаводдзе, каб паклапаціцца пра будучае патомства.
Вось ужо і сады зацвілі. Паглядзіш на ўкрытую бела-ружовымі кветкамі яблыню, міжволі падасца, што гэта лёгкая хмарка затрымалася ў яе галінках і не спяшаецца ляцець далей, вырашыўшы адпачыць пасля далёкай дарогі. Над усімі раслінамі віюцца пчолы, чмялі, звіняць першыя камары. Нават матылёк-крапіўніца, не баючыся начных халадоў, лёгкім ценем пырхае ў паветры. Красавік цвіце, нясе людзям радасць абнаўлення ажываючай прыроды.
МАЙСКІЯ НОЧЫ
Раскінуў крылы Вечаровы Прывабны, ціхі, Цёплы май. А неба
Хусткай васільковай Ахуталася 3 краю ў край.
Авяр’ян Дзеружынскі
Май — месяц песень, гнёзд і свежай зеляніны. Адышоў, нават забыўся ўжо час бурлівых ручайкоў, першых падснежнікаў, частых ранішніх замаразкаў. Вясна раскрылася ў сваёй непаўторнай прыгажосці, напоўніла наваколле раснастайнасцю фарбаў і гукаў.
Быццам аблітыя малаком акруглыя кроны яблынь, груш, сліў і чарэшань. Лёгкая смуга ўзнімаецца ад бела-ружовай квецені, што ўтварае дзіўную мазаіку. Майскі сад не толькі цвіце, але і спявае: шчабеча шматлікая птушыная дробязь, што зляцелася пакарміцца насякомымі, прывабленымі кветкамі.
Вярнуліся з выраю пералётныя птушкі. У ліку апошніх прыляцелі ластаўкі, стрыжы, казадоі. Прыляцелі б яны раней, то і з голаду памерці маглі б. Харчуюцца гэтыя птушкі толькі насякомымі, якіх ловяць у бесперапынных паветраных віражах. A цяпер не бяда: у паветры хмары машкары. Стрыжы палююць вечарам і на світанку, ластаўкі — удзень і асабліва актыўна перад дажджом. А вось казадоі — выключна ў познія прыцемкі, хапаючы насякомых, якія “абляпілі” статак жывёлы, што вяртаецца з пашы.
Іншыя птушкі актыўна будуюць гнёзды. На карчах, у разгалінаваннях старых дрэў плятуць круглаватыя “кошыкі” з сухой травы дразды. Сарока змайстравала сваё жытло ў непралазнай глушы, замацаваўшы яго за пруткія галінкі каля ствала маладой елачкі. Hi ўбачыць яго, ні дабрацца да яго
немагчыма, хоць гняздо даволі масіўнае, зверху нават са “страхой”, збоку ўваход-адтуліна маецца. Птушка паводзіць сябе ля гнязда асцярожна. Насуперак сваёй балбатлівасці сарока ў гэты час маўклівая.
Сярод тонкіх галінак нізкіх зараснікаў дзікіх парэчак, але таксама ў гушчары, надзейна прымацавала сваё маленькае гняздзечка пеначка. Лясны конік не мудрагеліў і ўладкаваў гняздо проста на зямлі, у неглыбокай ямцы, ад капыта якойсьці жывёліны.
А зязюля наогул гнязда не робіць. Яна таксама прыляцела нядаўна. І цяпер раз-пораз чуецца ў садах ды на ўзлесках яе нязменнае “ку-ку!”. Знойдзе “кватэру” невялікай птушкі — падкіне туды сваё маленькае яйцо ды кукуе сабе бесклапотна. Гаспадыня гнязда выседжвае, а затым клапатліва корміць падкідыша-абжору, які памерамі большы за яе ў некалькі разоў.
Выседжваюць птушанят гракі, шпакі, жаваранкі. Воран дык той наогул з першымі праталінамі на гняздо гаспадыню пасадзіў і чакае прыбаўлення ў сям’і.
КНІГІ ОНЛАЙН
