У нерушы дзікай прыроды
Вячаслаў Стома
Выдавец: Юнацтва
Памер: 382с.
Мінск 2001
Адлятаюць у цёплыя краі апошнія чароды птушак. Накіроўваюцца да месцаў зімоўкі берасцянкі і аўсянкі, дразды (пеўчыя, чорныя і белабровікі), шпакі і гракі. Рушылі ў далёкі шлях пералётныя паўночныя качкі і познія гусі, што часова затрымаліся на мясцовых вадаёмах. Апошнія адлятаюць дразды-рабіннікі. Прывабныя гронкі агністай ягады затрымалі іх даўжэй за ўсіх. Цяжкая гэта дарога, доўгія бесперапынныя пералёты над морам, удзень і ўночы, у дождж і вецер. Але яны ляцяць,
каб выжыць, каб зноў вярнуцца ў наступным годзе і напоўніць чароўнымі гукамі птушынага спеву роднае наваколле.
А з поўначы прыбываюць да нас калоніі вандроўных птушак і застаюцца зімаваць. Да прыляцеўшых у верасні каралькоў і пуначак далучаюцца чырванагрудыя снегіры, чубатыя амялушкі, шчабятлівыя чачоткі. І пайшлі церабіць гронкі рабіны, якая сёлета ўрадзілася. Пачынаецца сапраўдны рабінавы баль.
Жывёлы па-рознаму рыхтуюцца да зімы. Зніклі кажаны. Яны “акупіравалі” дуплы дрэў, гарышчы закінутых пабудоў, сутарэнні і заснулі там уніз галавою, учапіўшыся кіпцюрамі задніх ног за столь.
Змеі, яшчаркі і жабы, зашыўшыся ў норкі, трухлявыя пні і пад карэнне дрэў, дранцвеюць і паступова пераходзяць у спячку.
Апранаюць больш цёплае футра пушныя звяры. Пасвятлелі жывоцік і бакі ў зайца-русака, а спінка з рыжай зрабілася шэранькай. Бяляк пачынае апранацца ў белы кажушок, але не адразу. Спачатку бялеюць ногі. Заяц, як кажуць, “надзявае порткі”, потым бакі, і толькі перад самым снегападам ён пабялее цалкам. Добра яму будзе зімой, а зараз не вельмі — белыя плямы далёка відаць, даводзіцца пакуль адседжвацца ў гушчары.
Змяніла свой убор вавёрка. Брудная рыжая поўсць выліняла. Замест яе з’явілася цёплая і шчыльная, шараватага колеру. Пабялелі гарнастай і ласка, толькі кончыкі хвастоў засталіся чорнымі. Гэтыя звяркі таксама чакаюць снегападу — тады маскіроўка забяспечана.
Шукае месца для спячкі янот. Але класціся асабліва не спяшаецца. Пакуль яшчэ можна, нагульвае тлушч — ловіць аслабелую рыбу, адшуквае жаб і смоўжыкаў, падбірае рэшткі агародніны, салодкія карэньчыкі, дзікія яблыкі, забіраецца ў птушнікі.
Усё марудней рухаюцца на глыбіні рыбы. Закапаліся ў глей насякомыя, малюскі, п’яўкі. А вадзя-
ны павук знайшоў пустую ракавіну смаўжа, начапляў на яе сценкі бурбалак паветра, зашыўся ўглыб, цёпла павуку, паветра, як коўдра,— і холаду не прапускае, і цяпло трымае.
Усё бліжэй зіма...
ЛІСТАПАД, ЛІСТАПАД...
...Лес шумлівы радзее,
Вецер гоніць хмарыны з-за цёмных ялін. Грозны чуючы сівер, лісты, як надзеі, Аблятаюць на дол з пачарнелых ялін.
Аркадзь Куляшод
Лістападаўскія дні навяваюць холад і сум. Нізкія, пацямнелыя хмары зацягваюць неба. 3 ранку да вечара церушыць, амаль не перастаючы, дробны калючы дождж. Толькі зрэдку, зусім скупа, нібы развітваючыся, выгляне між выпадкова рассунутых хмар патускнелае сонейка, і зноў запануюць холад і слота.
3-за дажджоў адчувальна павышаецца ўзровень вады ў азёрах і на рэках, выклікаючы асеннія паводкі. Пуста і гола на палях. Адзінока чарнеюць сцірты саломы і сена, што нарыхтавана на зіму, ды скупа зелянеюць пасевы азімых. He чутно ў небе курлыкання журавоў — апошнія караваны пакінулі родныя мясціны.
Адышлі на “зімовыя кватэры” і жыхары лесу. Соладка заснуў у берлагу мядзведзь. Да глыбокай восені назапашваў ён падскурны тлушч і цяпер усю зіму будзе жыць за кошт яго. Толькі ўспомніць у сне пра салодкі ліпавы мёд ды зацмокае ад задавальнення або пачне лізаць шырачэзную лапу, з якой злазіць старая стаптаная скура.
Як і мядзведзь, упалі ў спячку вожыкі, барсукі, яноты. Праўда, барсук часта прачынаецца, іншы раз нават вылазіць на кароткі час з нары, паблукае крыху па лесе і зноў кладзецца. А янот, добра паспаўшы, і ўвогуле не супраць час ад часу больш за
паўдня па лесе пабадзяцца — глядзіш, нейкая здабыча надарыцца.
Прыстасоўваюцца да цяжкіх умоў жыцця і птушкі, што засталіся зімаваць. Глушцы, цецерукі і рабчыкі харчуюцца каташкамі і пупышкамі дрэў, дзяўбуць хвою сасны ды шукаюць у недаступных месцах познюю ягаду, што дзе-нідзе захавалася. Толькі шустрыя сінічкі не сумуюць і пераскокваюць з аднаго дрэва на другое, дэталёва аглядаючы кожнае з іх,— вышукваюць у трэшчынах кары насякомых, што зашыліся туды на зімоўку.
Заяц-бяляк па-ранейшаму адседжваецца ў гушчары. He практыкуе працяглых пераходаў русак. І лісіца выходзіць далёка на раскіслыя палі не асабліва імкнецца.
Прырода чакае. зімы. Асенняя слота ды імжа надакучыла ўсім. І першы мароз будзе сустрэты з радасцю. Вось-вось пойдзе чысты, бялюткі снег, і ўсталюецца царства зімы — наваколле апранецца ў незвычайны белы ўбор.
СНЕЖАНЬСКІЯ ПОДЫХІ ЗІМЫ
Падаюць сняжынкі — дыяменты-росы,
Падаюць бялюткі
за маім акном...
Расчасалі вішні шоўкавыя косы І ўранілі долу
снегавы вянок.
Паўлюк Трус
Снежань — першы зімовы месяц — самы пахмурны. На снежань прыходзіцца больш як дваццаць кароткіх дзён без сонца. A 22 снежня — дзень зімовага сонцастаяння — гэта самы малы ў годзе дзень і самая доўгая ноч.
У марозным халодным паветры кружацца і кружацца шматлікія ўзорыстыя сняжынкі, марудна, але настойліва ўкрываючы зямлю белай пярынай.
Як зачараваны стаіць лес. Апусцілі пачарнелыя галінкі лісцёвыя дрэвы, і толькі сосны, яліны ды кусты ядлоўцу вызначаюцца ўтойлівай зелянінай. Сям-там выглядаюць з-пад снегу вечназялёныя кусцікі бруснічніку і верасу. Добра вытрымлівае маразы мох — зязюльчын лён, які пасля адмірання ўтварае торф.
Цяжка ўзімку жыхарам лесу. Глыбокі снег ускладняе ім пошук ежы, не дазваляе рабіць доўгія пераходы капытным у пошуку корму. Маладымі галінкамі асіны і бярозы, хвоі ды карою маладых дрэў кормяцца ласі і казулі.
Некаторыя звяры мяняюць футра — робяцца бялюткімі, як снег. Гэта — ласка, гарнастай, заяцбяляк. 3 такой маскіроўкаю ім пашанцавала — паспрабуй разглядзі іх сярод бязмежных белых прастораў.
Шнырыць па полі ў пошуках ежы лісіца. Выпадковым кормам даводзіцца перабівацца зайцам. Глыбокай ноччу з ваўчыцай выходзіць на дарогу шэры разбойнік — воўк.
У зімовай спячцы мядзведзь і барсук. У развіліне сагнутага дрэва пільнуе сваю здабычу рысь.
Галадаюць зімой і птушкі. Снегіры выдзёўбва• юць насенне палыну, ясеню, клёну. Пупышкамі бярозы і ягадамі кормяцца рабчыкі і цецерукі.
Цяжка шэрай курапатцы. Так ужо склалася, што прыстасавана яна да жыцця на адкрытых месцах. І корм свой, натуральна, здабывае на зямлі. Але зямля ўкрыта суцэльнай скарынкай снегу, яго не заўсёды ўдаецца прабіць птушкам. І тады яны перабіраюцца бліжэй да дарог, ферм, сціртаў саломы і складскіх памяшканняў.
Каля жытла чалавека можна сустрэць і іншых птушак — чачотак, сініц, асабліва шмат галак, варон, сарок.
Хутка бягуць кароткія зімовыя дні. Ужо і навагодняя ноч не за гарамі. Скончыцца снежань, і загрукае лютымі маразамі студзень — самы халодны
месяц года.
Сцяжын на свеце многа. Прыкметныя і шырокія існуюць гадамі і служаць адразу многім людзям, цэлым пакаленням. Па кароткіх і вузкіх ходзіць чалавек значна радзей. Бываюць яшчэ зусім нязведаныя, амаль няходжаныя, на якія трапляе толькі выпадковы вандроўнік.
Колькі ў свеце людзей — столькі і сцежак, і ў кожнага чалавека яна свая, такая асаблівая, самая прыгожая і непаўторная.
Тут твае карані, тут цвіло тваё дзяцінства, тут кожнае дрэўца вее знаёмым родным водарам, у кожным спеве птушак і журчанні ручайка ўгадваецца гучанне матчынай песні, тут і трава больш мяккая і шаўкавістая, і неба больш высокае і сіняе, і сонца, здаецца, нават свеціць ярчэй.
Ёсць такая сцяжына і ў мяне. Вузенькая, амаль не ходжаная нікім — ад хутара ўздоўж вёскі міма высокага абрыву ў глыбіню старога лесу.
...Я іду па сваёй знаёмай з дзяцінства лясной сцежцы, як калісьці, гадоў дваццаць пяць назад. Настрой бадзёры і ўзнёслы, і крочыцца лёгка, ногі самі нясуць наперад, і я не адчуваю ніякай стомы. Быццам ізноў хутарскім хлапчуком выбег напрадвесні, каб палюбавацца першымі веснавымі кветкамі, паслухаць песні птушак, якія прыляцелі з выраю, а галоўнае, пазбіраць першых веснавых грыбоў — страчкоў і смаржкоў: менавіта гэтай парою яны высыпаюць на шырокіх лясных прагалінах, высечках ды месцах былых вогнішчаў.
Іду, як і раней, з плеценым лазовым кошыкам, у ботах, лёгкай і зручнай ватоўцы, бо вясна вясной, 342
аднак робіць яна яшчэ толькі свае першыя крокі, і паветра досыць настылае. Пачынаецца мой шлях на ўскрайку поля, уздоўж абрыву, што зарос хмызняком ды рэдка раскіданымі сярод яго векавымі дрэвамі, якія, нібы маўклівыя вартаўнікі, здалёку назіраюць за ўсім, што адбываецца наўкола.
Вясна крочыць па зямлі ўпэўнена і шпарка. Промні веснавога сонца ды густыя ранішнія туманы імгненна з’елі снег на палях, і яны ўжо нават падсохлі, так што суцэльная рыжая гразь ператварылася ў тупкую зацвярдзелую глебу.
Ужо можна смела ісці па яе сшэрхлай скарынцы, не баючыся ўгразнуць. І твае крокі цяпер ужо не тыя, з якімі звыкся раней, калі ступаў па пульхным снезе. І твая хада цяпер мала што нагадвае тую, якая была раней, калі ўладарылі мароз, снег і завеі. Цяпер ты з кожным крокам адчуваеш, як цела наліваецца пругкасцю — ажно паколвае ў Bymax і гулка тахкае ў скроні.
Яшчэ які тыдзень міне і палі абудзіць тэхніка, рыхтуючы багата напоеную вільгаццю зямлю, якая засумавала па расліннасці, пад пасевы першых яравых культур. А пакуль што стаіць поле некранутае. Здаецца, яно толькі на імгненне ўстрапянулася, але прачнуцца да канца не паспела.
Сонца прыгравае, і абшар поля поўніцца гукамі. І што найбольш уражвае і захапляе, дык гэта нястрымная песня жаваранка. Ён адным з першых, як яшчэ толькі з’явіліся нясмелыя залысіны-праталіны, аказаўся тут і штодзень вітае цяпер сваімі пералівістымі званочкамі квітнеючую вясну.
Люблю я непадробныя песні салаўя, перашчоўкванне шпака, залівістае трашчанне дразда і шчабятанне ластаўкі, але вось да спеваў жаваранка адношуся чамусьці з асаблівай увагай і слухаю іх з выключнай асалодай. Мо таму, што ён першы з усіх пералётных птушак, шмат раней за друтіх, цешыць нас сваімі няхітрымі спевамі, як бы на крылах прыносячы з сабою вясну, якая з моманту першай яго песні развіваецца нечакана бурна і нястрымна.
Асляпляльнай жаўцізною жыватворных прамя-
нёў ззяе шчодрае сонца. Першыя травінкі зазелянелі язычкамі разгорнутых лісцікаў, якія прабіваюцца, быццам праклёўваюцца праз шкарлупку, з-пад пацямнелага леташняга галля. А ў небе бесперапынна звініць і звініць у бясконцай песні весялун жаваранак. Ен дзесьці там высока, настолькі высока, што ледзь разгледзіш, і спявае, спявае на адным і тым жа месцы, быццам чыясьці чароўная рука падвесіла там мілагучны званочак, які не ведае ні цяжкасці, ні стомы. Яго непаўторны меладычны гук гэтак жа непаўторна зліваецца з чалавечай радасцю і гучыць як сімвал абнаўлення абуджанай прыроды ў адзінай радаснай песні вясны.
КНІГІ ОНЛАЙН
