У нерушы дзікай прыроды
Вячаслаў Стома
Выдавец: Юнацтва
Памер: 382с.
Мінск 2001
I я, ахоплены думкамі аб смачнай нязвыклай вячэры, спяшаюся да сваёй хаты. Яскрава ўяўляю, як праварыўшы іх і змяніўшы ваду два-тры разы, маці злёгку абсмажвае іх на патэльні ў сметанковым масле, потым закладвае ў гліняны гаршчок, закідвае зверху дробна пасечанай цыбуляй і, заліўшы даверху толькі што знятай з адстоенага малака свежай смятанай (вяршком), ставіць у моцна напаленую печ, дзе яны тушацца да гатунку.
Тут табе, браце, і мяса — не мяса, і яешня — не густ, і нават так жаданая ў любым іншым выпадку вэнджаная каўбаса ўбок будзе адстаўлена. He тоеі
А калі дастане іх пасля і падасць да стала з разварыстай бульбай, то такі водар па хаце пойдзе, што ад апетыту, таго і глядзі, язык свой праглынуць можна.
І я таропка кірую дамоў, на стары хутар. Стома не бярэ, і ноша не адчуваецца, а толькі адна думка свідруе — хутчэй бы дахаты дабрацца.
А дарога, як на злосць, нібы падаўжэла. Ды гэта і не дзіва: зайшоў, любуючыся краявідам, на самы край былога знаёмага ўрочышча, за якім знаходзіўся калісьці самы далёкі Мазалевічаў хутар.
Сцежка часам, нібы зразумеўшы мяне, бяжыць сама, шпарка ўецца між дрэў і пагоркаў, то, наадварот, пачынае марудна рухацца пад прытаміўшыміся нагамі. Ды ўсё ж, што ні кажы, па сваёй знаёмай з дзяцінства сцежцы намнога лягчэй крочыцца, чым па незнаёмых, або, наогул, чужых. Прабадзяўся б я гэтулькі часу па горадзе, то, пэўна, і ногі ўжо не павалок бы, а тут хоць бы што, нічога.
Праўда, і млявасць своеасаблівая па ўсім целе разліваецца. Прысесці, адпачыць хочацца.
Сеў бы вунь на той шырокі бярозавы пень, заплюшчыў бы вочы і спачыў бы хоць колькі хвілін.
Але толькі спыніся, дык заседзішся, а там не заўважыш, як заснеш.
He, лепш не садзіцца.
А ў лясным гушчары нібы дражніцца нехта пачынае.
— Сплююю... Сплююю...— даносіцца адтуль манатонны, але пявучы галасок.
І потым яшчэ:
— Цююю... Цююю...
І тут жа ізноў:
— Сплююю... Сплююю...
Ну, што ты тут скажаш — свавольнікі ды і толькі. Гэта ж маленькія лясныя совы пачынаюць свой перасвіст. Толькі звычайна яны ўчыняюць канцэрт сярод самай ночы, а тут прама к зыходу дня распачалі лагодны мілагучны пераклік. За свае незвычайныя пазывы іх так і называюць совысплюшкі. Гэта самыя маленькія совы нашых лясоў, і хоць чуць іх калі-нікалі даводзіцца, убачыць саву-сплюшку — вялікая рэдкасць, яе ўбранне робіць соўку ў літаральным сэнсе слова невідзімкай. Нерухома седзячай слупком на галінцы, сплюшка цалкам невыразная на фоне цёмна-шэрых ствалоў.
Таму і не баяцца выдаць месца, дзе знаходзяцца. Паспрабуй, адшукай іх.
А сваім голасам яны нібы запрашаюць паспаць у сваёй кампаніі.
Канчаецца лес, слабеюць гукі сплюшак, засталіся ззаду шырокае поле, знаёмы абрыў і пройдзеная з пачатку да канца сцежка.
Увечары настрой у мяне добры як ніколі. 3 апетытам вячэраю адваранай бульбай, запіваю яе кіслым малаком, не дачакаўшыся, пакуль утушацца грыбы.
А будуць гатовы, дык і іх таксама пакаштую. Бо апетыт у мяне добры, як ніколі, ныркі не паколваюць, нават радыкуліт чамусьці не ломіць.
А толькі прыжмуру вочы, дык зноў і зноў перада мною паўстае сённяшняе падарожжа, непаўтор-
ныя краявіды, мноства гукаў і кветак, а я беспамылкова разумею, у чым эліксір таго настрою і самаадчування — менавіта ў той лясной сцежцы, на якой пасля доўгага перапынку давялося ізноў сустрэць вясну — вясну на знаёмай сцежцы. І я бясконца ўдзячны ёй за гэта — за ўбачанае і пачутае, што абудзіла і ўзбадзёрыла маю душу.
НАЧНЫЯ ГУКІ
Апусцілася на зямлю ноч. Патанулі ў маўклівай цемры абрысы дрэў і кустоўя, сцішылася большасць звяроў і птушак, змоўклі поле і луг.
I толькі балота поўна загадкавых гукаў.
— Шох, шох, шох...— шалпочацца нехта ў чароце.
— Воўр-р-р-р... Воўр-рр... Воўр-р-р... Куга! Куга! Куга! — балбочуць між сабой жабы.
— Ке-ге! Ке-ге! Ке-ге! — адрывіста і выразна даносіцца з самай пустэчы, з сярэдзіны балота, дзе толькі багна дрыготкая, здавалася б, уладарыць. Нават і не зразумееш адразу, што гэта за гукі.
СЦЕЖКІ...
Лясныя сцежкі... Яны заўсёды прыемныя і загадкавыя, а часам нават таямнічыя. He кожнаму паказвае лес дарогу да сваіх патаемных скарбонак. Усё залежыць ад чалавека.
Ідзе адзін і нічога асаблівага вакол сябе не заўважае — дрэвы як дрэвы, трава як трава.
А другі, ідучы той жа сцежкай, убачыць куды больш. Толькі прыгледзіцца крыху ўважлівей, і яму ахвотна раскрые лес сваю “душу”.
Бо ён, гэты другі, свой у лесе — не злодзей, не ліхадзей з сякерай, ён сапраўдны яго сябра і спрадвечны абаронца.
Назіраючы за тым, што адбываецца вакол, ча-
лавек заўважае і вавёрку, што прытаілася на суку, і выбітыя на маладой бярозцы цэлымі кольцамі маленькія дзірачкі, з якіх ласуецца салодкім бярозавым сокам дзяцел. А гляне на мурашнік — нават ' вызначыць надвор’е на бліжэйшы час.
Калі абяцае сонечны дзень, мурашыны стажок аж кіпіць: руплівыя працаўнічкі імкліва бегаюць туды і сюды. На дождж — мурашкі сціхаюць, хаваюцца глыбока ў мурашнік, нават уваходы шчыльна прыкрываюць.
Тонкі назіральнік, ён разумее, ад чаго гучна застагнала раптам старая хваіна, чаму схіліліся галінкі стромкай яліны, і дакладна вызначыць, хто гэта так пракрычаў дзесьці ў самым зарасніку.
Чалавек разумее лес, і лес разумее яго — напоіць сокам і схавае ад дажджу, дасць адпачыць, калі стаміўся, у прахалодзе дрэў, а трэба, дык і накорміць ляснымі дарамі-ласункамі.
РОДНАЕ
Родная хата... Печка цагляная, лава драўляная і дубовы пачарнелы стол, маленькія аканіцы на бок узыходу сонца.
Здавалася б, што тут асаблівага?
Звычайны, вядомы кожнаму вяскоўцу малюнак.
А як кранае сэрца праз дзесяткі гадоў кожная яго дэталь, звыклая, да дробязей знаёмая з дзяцінства.
Падгнілыя маснічыны. Па іх рабіў першыя ў жыцці крокі. Пахілены ганак, пачынаючы з якога пазнаваў свет у яго дзівоснасці і шматаблічнасці, радасцях і турботах штодзённага жыцця. І шлях у горад, па якім у рэшце рэшт пайшоў, як кажуць, у людзі, у новы неспазнаны табою свет.
Але дзе б потым ні быў, кім бы ні стаў і якіх бы прыгажосцей у жыцці ні ўгледзеў, усё тое першае застанецца ў памяці назаўсёды. Прыйдзе некалі шчаслівая часіна, калі ты зноў хоць ненадоўга Bep-
нешся сюды і абавязкова наведаеш сваё роднае, дарагое...
Можа, і хаты той даўно няма, бо стаяла яна на далёкім хутары, дзе толькі звяры ды лясы навокал, пэўна, струхнела даўно, развалілася. Можа, і сцяжынкі тыя даўно пазарасталі. А нешта цягне, вабіць у гэтыя мясціны. І ўсё дзеля таго, што гэта тваё, толькі аднаму табе роднае і зразумелае, якое, як нішто іншае, шчымліва і пяшчотна кранае тваё сэрца.
ВАВЁРЧЫНА РЭДКАЛЕССЕ
Вавёрчына рэдкалессе помніцца асабліва, амаль з самага дзяцінства. Яно заўсёды прываблівала сваёй прагажосцю. І аднолькава вабіла да сябе ў любы час — і ў сонечны светлы дзень, і ў пахмурнае дажджлівае надвор’е, і ў шэры надвячорак, і ў палітую буйною расою свежую халодную раніцу.
Надзіва багата было населена яно вавёркамі. І варта было толькі з’явіцца там — усеагульны перапалох учыняўся. Але лішнім шумам вавёркі сябе на выдавалі. Па дрэвах праносіўся лёгкі шоргат, a час ад часу чулася характэрнае пацокванне. Або ўпадзе, бывала, на зямлю выпадкова згубленая шышка.
Затаіўшыся і ўважліва прыгледзеўшыся, удавалася ўбачыць і саміх вавёрак — то час ад часу скакалі яны адна за другою з дрэва на дрэва, то высунецца з-за тоўстага камля цікаўная прыгажуня з дзіўнымі, нібы памазкі, вушкамі.
Гнёзды вавёрак, што завісалі дзе-небудзь паміж магутных разгалінаванняў старых дрэў, былі трывала сплецены з галінак, дубчыкаў і ляснога моху, старанна прыкрыты і зверху, а ўсярэдзіне, напэўна, яшчэ і высланы поўсцю ды сухою падсцілкай. Што і казаць, гаспадары выключныя...
ВАРОНА-СЕЙБІТКА
Уселася варона на клён. Па галіне лапамі перабірае. А пад яе цяжарам насенне з дрэва аблятае.
Яно ў клёна асаблівае. Быццам невялікія гузачкі з доўгімі крылцамі. У кожным такім гузачку — дзве порцыі насення схаваны.
Распадзецца ён на дзве часткі, і ў кожнай з іх адно крылца застанецца. Адрываецца частачка і падае, а крылца так хутка-хутка пачынае круціцца вакол яго, быццам маленькі верталёцік ляціць. Занясе вецер такі верталёцік у другое месца, і вырасце з яго на наступны год маладзенькі клёнік.
А вароне і няўцям, што гэта менавіта яна клёнікі рассявае.
ДЗІЎНЫ ЗВЯРОК
Зіма — цяжкі перыяд у жыцці большасці лясных жыхароў. І холад — гэта яшчэ нічога. Для мноства дробных жывёлін снег — гэта страха, ахова ад лютых халадоў і траскучых маразоў. Галоўнае — здабыць корм. Зімою землярыйкі, мышы і пацукі хаваюцца ў глыбокіх норках пад цёплай снежнай коўдрай. У час спячкі дрэмлюць у сваім жытле і мядзведзі і барсукі. Эканомна расходуюць запасы сваіх кладовак вавёркі. А цяжэй за ўсё ў такі час драпежнікам, якія і зімовай спячкі не прызнаюць, і кладовак не напоўнілі.
Але вось ласіцы заўсёды добра. У любую норачку, пад снежны насціл пранікне яе вёрткае, тонкае і гібкае цельца. Мне даводзілася бачыць неяк, як чародка рабчыкаў упала з дрэва ў глыбіню снегу, але ў той жа момант напалоханыя птушкі зноў узвіліся ў паветра, толькі адна, сутаргава махаючы крыламі, распласталася на снезе. Гэта ласіца моцна ўчапілася ёй у грудзіну вострымі зубамі і ўжо разрывае такую, здавалася б, вялікую для сябе здабычу.
Каб сваімі вачамі не бачыў, дык і не паверыў бы ніколі, што так можа быць. Міжволі ўсплываюць у памяці выпадкі, апісаныя некалі іншымі натуралістамі. Напрыклад, бываюць моманты, калі ласіца палюе і на яшчэ большую дзічыну — цецерукоў і нават глушцоў. Яна мёртвай хваткай упіваецца птушцы ў горла і ляціць разам з ахвярай высока ў неба, пакуль тая нарэшце не ўпадзе, сцякаючы крывёю. Уявіце ж сабе, што ласіца важыць не больш ста грамаў, даўжыня яе — усяго дваццаць сантыметраў. Вось як бывае ў прыродзе.
3 практыкі ведаю, што жыве ласіца ў нас хоць і паўсюдна, але не ўсюды шматлікая. А вось некаторыя месцы любіць асабліва. Гэта прырэчныя займішчы, узлескі, высечкі, былыя пагарэлішчы, часта яе можна сустрэць і ў населеных пунктах, дзе многа старых закінутых пабудоў.
Я з задавальненнем іду на лыжах па мяккім, яшчэ не зляжалым снезе, і раптам нешта ледзь прыкметнае слізганула недалёка ад мяне і знікла. Такое ж белае, як і снег. А можа, гэта камячок снегу ўніз скаціўся?
КНІГІ ОНЛАЙН
