У нерушы дзікай прыроды
Вячаслаў Стома
Выдавец: Юнацтва
Памер: 382с.
Мінск 2001
I ўсяго некалькі дзён трымаецца вывадак разам, адзінай кучкай, а дні два-тры прайшло — і пайшлі яны гуляць па воднай роўнядзі. Даюць і даюць нырца, захапляльна, бесперапынна, без мацярынскай дапамогі, здабываючы для сябе паўнацэнную ежу.
А калі толькі даводзілася каму бачыць у празрыстай вадзе маленькага нырца, то яму надоўга запомніцца гэтае дзівоснае відовішча. Плыве гагаляня ў тоўшчы вады не вельмі хутка, але частачаста перабірае лапкамі і амаль вертыкальна набліжаецца да дна. To водарасцінку з каменьчыка здзяўбе, то смоўжыка падбярэ, а калі пачне ганяцца за рохнымі жучкамі, то і наогул засмяяцца можна, настолькі забаўныя яго падводныя віражы, у час якіх ён яшчэ і дапамагае сабе кароценькімі крылцамі.
Мала засталося ў нас гогаляў. А калісьці іх было незлічона — цэлымі вялізнымі чародамі вярталіся яны вясною з выраю. Цяпер жа адну, другую парачку ўбачыш і то добра. Некалі гогаль быў нават своеасаблівым аб’ектам промыслу і назву спецыяльную гэты промысел насіў — гагаліныя гоны. І не на самых гогаляў учыняліся гэтыя своеасаблівыя гоны — збіралі іх пух. Людзі, якія займалі-
ся гэтым промыслам, мелі дастаткрва важкі прыбытак.
Але тыя гады даўно прайшлі. Ды не з-за пабораў па гагаліных гнёздах зніклі птушкі. Яны пладавітыя, тут жа здольны выкласці другую і трэцюю кладку, і калі ў зборы яек ёсць у пэўнай ступені элементы варварства, то збор пуху і падаўна нікому не шкодзіў — паўторна ён усё роўна птушкай не выкарыстоўваецца. Проста стала менш спелых лясоў, чалавек высек уздоўж рэк вялікія дуплістыя дрэвы, і гэта аказалася куды страшней. Гогаль — дуплагнёзднік і другія месцы для гнездавання не прымае; вось і скарацілася рэзка колькасць, гэтай на дзіва прыгожай цудоўнай качкі.
Што зробіш? Перароблівае чалавек прыроду. Бяда толькі, што не заўсёды ўдала і з карысцю для сябе.
Можа, дзеля таго і вабіць так моцна да сябе прырода дзікая, некранутая, каб мог ты ў лішні раз адчуць яе, асэнсаваць свае паводзіны. Можа, таму і хочацца часам вырвацца вось сюды, на тую родную вузенькую сцежку, што знаёма табе з самага дзяцінства, адчуць захапляльную гармонію і чысціню, якую не паспелі яшчэ перайначыць дасціпныя людзі, адпачыць ад турбот, удосталь падыхаць родным паветрам.
Роздум зноў адносіць некуды далёка, і каб у які ўжо раз не аддацца цалкам яго ўладзе, я, больш не прыпыняючыся, крочу далей, бо пакуль не дабраўся да сваёй канчатковай мэты — да шырокай паляны пад Мазалевічавай лагчынай. Як яна цешыла мяне ў дзяцінстве сваімі першымі веснавымі грыбамі!
Ды толькі ўспомніўшы пра іх, адразу прыбаўляю крокі, шпарка бягу наперад. Нібы, як у дзяцінстве, баюся, што нехта іншы апярэдзіць мяне і выбера скручаныя рыжанькія клубочкі.
Яшчэ з паўгадзіны хады — і я на доўгачаканым месцы, праўда, трохі і не пазнаю яго: зарасла, загусцела і нават, здаецца, паменшала ў памерах паляна.
Нетаропка разгортваю купінку за купінкай пажухлую леташнюю траву з надзеяй знайсці жаданыя смаржкі. Уважліва аглядаю самыя крайкі паляны, малюсенькія ўзгорачкі, асабліва з таго боку, што павернуты да сонца, але пакуль што ўсё дарэмна, нічога апрача жоўценькіх веснавых кветачак падбелу знайсці не ўдаецца.
Але і адступаць не збіраюся. Шукаю больш падсохшыя курцінкі, дзе зямля лепей праграваецца. Здавалася, што тут за розніца асаблівая, святла ж, быццам, навокал хапае. Ды не. Лясная расліннасць па-асабліваму патрабавальная да яго. І нейкая нават зусім невялічкая на першы погляд розніца тут уплывае вельмі ўжо адчувальна.
Пад шатром лесу асвятляльнасць ніжніх гарызонтаў прыкметна розніцца. І ў першую чаргу самі дрэвы карэнным чынам на яе ўплываюць — і іх вышыня, і ўзрост, а асабліва — шчыльнасць і самкнутасць кронаў. He менш прыкметна ўплывае і рэльеф. Паспрабуй вось нават цяпер апусціцца на дно глыбокага ляснога раўка — сыра, цёмна, нават яшчэ снег гурбамі ляжыць. А падніміся на высокі пагорак — светла і цёпла. Насустрач веснавому сонцу выпусцілі жоўтыя з шэранькімі палоскамі-кольцамі “коцікі” кусты ляшчыны. Лёгкі ветрык разносіць бязважкі залацісты пылок, і тут жа кароценькія язычкі-песцікі хапаюць пылінкі і зліваюцца разам, каб даць жыццё пладоваму целу сапраўдных лясных арэхаў. А ў глыбіні рова арэшнік яшчэ і не думае цвісці. Вось і розніца.
Абследую найбольш светлыя месцы на паляне ды пералесках. Вось старое вогнішча трапілася. Доўгія галавешкі яшчэ не паспелі паглынуцца травой, нават нейкай нагадваючай павуціну скарынкай, што ўтварылася талым снегам, зверху пакрыты. І трава навокал ніжэйшая і не такая ўжо густая. Такія месцы асабліва любяць смаржкі.
Так яно і ёсць. 3 ускрайку старога вогнішча, выгнуўшы ўбок сваю тоўстую белую ножку, хітра выглянуў на свет божы сваёй светла-карычневай,
злёгку бураватай галоўкай грыб. Э, ды гэта зусім не смаржок, а яго дваюрадны брат — страчок. Галоўка ў яго не канічнай, як у смаржка, формы, a нейкая няправільная, шарападобная, з мноствам глыбокіх, хаатычна раскіданых па ўсёй паверхні разорак, і нагадвае гэтая галоўка сабою чалму ці вялізны абшчыпаны і скамечаны плод грэцкага арэха. ' ..
Страчок па пажыўнасці ўступае смаржку. Ен нават змяшчае ядавітую кіслату — гельвелавую. Праўда, яна лёгка выдаляецца з пладовых целаў пры сушцы альбо ў выніку неаднаразовага кіпячэння. Але ж тут выбіраць не прыходзіцца. Тым болей, што гэта мой першы сённяшні трафей. І я, не могучы стрымацца, хапаю яго за шырокую галоўку, а яна, на табе,— тут жа і рассыпалася ў руках. У спешцы я і забыўся, што грыб гэты вельмі крохкі і вырываць яго трэба вельмі асцярожна.
Ды я не разгубліваюся і старанна збіраю ўсе кавалачкі і кладу іх не ў кошык, а ў невялікі цэлафанавы мяшочак, баючыся страціць хоць самы маленькі з іх. Ад раскрышанага таго грыба адразу пайшоў устойлівы пах. Яго васкавітая надламаная маса галоўкі моцна дыхнула ў паветра нечым асаблівым, і здалося, што яно напоена нейкім дзіўным эліксірам, ад якога становіцца свяжэй і дадатковыя сілы надаюцца арганізму.
Ды страчкі ж звычайна па адным не растуць. Калі знайшоў аднаго, дык прыглядайся наўкола ўважлівей. І я настойліва аглядаю той пакаты край паляны, які згібіста ўзвышаецца, быццам сама зямля выгнулася насустрач сонцу.
Ага, вось і яшчэ дзве скручаныя шапачкі ля самага бярозавага пянька!
Быў бы менш уважлівы, дык і прайшоў бы міма — адзін толькі крышачку з травы высунуўся, a другі дык наогул такім жа рыжым ляшчынавым лістом прыкрыўся, нібы ў хованкі са мной гуляюць.
А калі я, пераможца, знайшоў схованку, то ўжо няма чаго скардзіцца — ідзі ў мяшочак!
Ну, хто яшчэ на чарзе? Ану, давай бліжэй сюды, у мяшочак ці да кошыка!.. He, відаць, пахаваліся.
Вунь яшчэ адзін — ды сапраўдны велікан! Адна толькі ножка велічынёй з запалкавы пачак, а шапачка дык амаль з кулак. Вось гэта знаходка!
Тут жа нечакана натыкаюся на цэлую іх чародку, ну прама пад нагамі. Адзін, другі, трэці... Ужо цэлафанавы мяшочак амаль поўны. Цяпер не тое што не сорамна, а нават, з гонарам можна ісці дамоў — хай зайздросцяць грыбнікі.
Пачакай, пачакай... А вунь, здаецца, і жменька смаржкоў сядзіць.
Так, сапраўды — яны.
Значыцца, нарэшце і самае жаданае трапілася.
Колькі іх? Адзін, два... пяць! Пяць? Можа, яшчэ дзе ёсць паблізу?
Гэтыя грыбы я пакуль знарок не бяру, а стаўлю ля іх кошык — хай будзе своеасаблівым арыенцірам, каб не згубіў я гэтае месца, сам жа спрабую пашукаць яшчэ здабычу.
Грыбы, як быццам зразумеўшы гэта, раптоўна прапалі: надзейна пахаваліся, так болей і не паказваюцца на вочы.
Але ж сапраўды дзіва — няма больш грыбоў. Кручуся амаль паўгадзіны, пільна прыглядаюся — няма!.. Хаця, два невялічкія страчкі знайшоў-такі — мізэрны прыбытак за паўгадзіны пошукаў.
Вяртаюся да свайго кошыка і апускаюся побач на зямлю. Пакуль што не спяшаюся зрываць тых пяць смаржкоў, каб хоць налюбавацца імі ўдосталь. А яны неяк задумёна і фанабэрыста стаяць, як бы нават парасонікі-галоўкі ўсе на адзін бок нахілілі, і са здзіўленнем разглядаюць мяне.
Хто такі наведаўся да іх?
Вялікі, тоўсты, і (дзіва якое!) не расце, як усе, a ўвесь час рухаецца па лесе — вецер яго ганяе ці што? Вось не даводзілася яшчэ бачыць такога дзіва: і не грыб, і не куст, і не дрэва. Адкуль толькі бяруцца такія?
I мне ўсцешна ад такога ўяўлення. На сэрцы
становіцца цяплей і лагодней, прыемна і светла на душы. Наогул, прырода заўсёды чаруе казачнасцю, напаўняе моцай і здароўем.
Яшчэ раз уважліва аглядаю сабраныя смаржкі. Яны вытанчаныя, акуратныя і значна больш стройныя, чым страчкі. Шапачкі не такія шырокія, больш выцягнутыя ў вышыню (у выглядзе курынага яйка), а разоркі на шапачках не такія глыбокія і з мноствам перагародак, у выніку іх паверхня нечым нагадвае пчаліныя соты. Канічныя шапачкі шчыльна зрасліся з белымі, злёгку бруднаватымі ножкамі, а самі галоўкі прыкметна святлейшыя, чым у страчкоў, арэхавага колеру.
Але не дзеля прыгажосці гэтыя какетлівыя шапачкі ў смаржкоў, і не каб здзівіць каго, з’явіліся яны на свет у сваім загадкавым уборы. У тых самых згібінках на галоўках шапак выспяваюць маленькія споравыя сумкі, з якіх высыпаюцца ледзь прыкметныя споры, каб асесці на зямлю ў новым месцы і з’явіцца ў наступным годзе на свет такім жа прыгожым ганарыстым грыбком.
І толькі налюбаваўшыся імі як след, я асцярожна, баючыся пакрышыць крохкія ножкі, адзін за другім зразаю пяць веснавых прыгажуноў і на гэты раз кладу грыбы ўжо у кошык, бо цэлафанавы пакецік і без таго туга напакаваны, хай лепей цэлымі даедуць дахаты іх рыжанькія парасонікі. Туды ж, побач з імі, апускаю і пакецік, каб зручней было несці, каб адна рука была свабоднай.
Смаржкі — грыбы асаблівыя. Яны значна смачней за страчкоў. І гатаваць іх можна адразу, без папярэдняй апрацоўкі. Бо гельвелавай кіслаты яны ў сабе не ўтрымліваюць. Але грыб грыбу розніца. Памеры, колер, знешняя форма ў іх могуць значна мяняцца. І не кожны грыбнік, а тым болей недасведчаны чалавек, зможа часам беспамылкова адрозніць смаржок ад страчка. І калі ўжо гатуюць да стала першыя веснавыя грыбы, дык прынята, ад бяды падалей, праварыць у кіпені і тыя, і іншыя,
часам і без патрэбы, але затое іх можна есці нічога не баючыся, гарантыя бяспекі поўная. Да ўсяго і не заўсёды іх гэтулькі назбіраеш, каб яшчэ і гатаваць па-асобку.
КНІГІ ОНЛАЙН
