У нерушы дзікай прыроды
Вячаслаў Стома
Выдавец: Юнацтва
Памер: 382с.
Мінск 2001
Жнівень — час уборкі ўраджаю, невыпадкова ў яго такая красамоўная назва. У першай палове заканчваецца жніво азімых. Далей, нібы караблі ў бязмежным акіяне, плывуць у напрамку ангараў
нагружаныя караваны з пшаніцай, ячменем, аўсом. Да канца месяца і грэчка паспявае. А там і на іншыя палі спяшацца трэба. На чарзе лён, бульба, капуста. Няма часу адлежвацца, трэба старанна сабраць усё, што вырашчана.
He лянуюцца і дзікія жывёлы, таксама спяшаюцца напоўніць свае кладоўкі. Наперадзе доўгая зіма. Варта паклапаціцца загадзя. Пакрыху крадуць з палёў і цягаюць зерне ў глыбокія норкі мышы і землярыйкі. Пацукі таксама шчыруюць.
А вось большасць лясных жыхароў лічаць за лепшае жыць “сумленнай працай”. Нават карысць пры гэтым прыносяць людзям. Сойкі і арэхаўкі, што адвандравалі з тайгі, без стомы збіраюць шышкі, арэхі і жалуды. Шукаючы для сваіх запасаў добрыя сховы, разносяць іх далёка ад месца збору і хаваюць у разнастайных укрыццях: пад карэннямі, у шчылінах глебы, сярод ламачча або проста ў мох ці густую траву. Арэхі, жалуды, насенне — улюбёны зімовы ласунак вавёрак. Таму старанныя звяркі назапашваюць гэтага дабра як мага больш. На шляху да сховаў частка сабраных імі пладоў, насенне губляецца. А яно возьме і прарасце на наступны год. І, такім чынам, азяленяць вясной закінутую пустку парасткамі арэшніку або клёнаў. А дуб рассейваецца наогул выключна ляснымі птушкамі.
Узмужнелі і падняліся на крылы глушцы і цецерукі. Падраслі маладыя барсучкі. Заканчваецца лінька ў ваўкоў і лісіц. Узмоцнена харчуюцца ў гэты час, накопліваючы падскурны тлушч, мядзведзі. Асабліва любяць яны пасвіцца на аўсе. Вялізнымі лапамі зграбае “таптыгін” недаспелыя салодкія мяцёлкі і высмоктвае з іх пажыўную вадкасць.
Пачынаецца гон у казуль. Усюдыісныя самцы прабягаюць нямала кіламетраў у пошуках сваіх спадарожніц. А як толькі сустракаюцца супернікі, абавязкова завязваецца паядынак раз’юшаных самцоў. Цяжка ўявіць, што гэтыя мірныя на выгляд жывёлы здатныя на жорсткасць, але гэта так.
Птушкі ўжо збіраюцца ў чароды. Першыя кіру-
юцца ў далёкі шлях ластаўкі, стрыжы, за імі — зязюлі, івалгі, гарыхвосткі. А новае пакаленне шпакоў вырабляе піруэты пад наглядам “старой гвардыі”, асвойваючы тонкасці “вышэйшага пілатажу”. Вестуны вясны з усёй адказнасцю рыхтуюцца да цяжкіх і працяглых пералётаў.
Усё менш у паветры насякомых. Знікаюць матылі-крапіўнікі, лімонніцы, капусніцы, мухі-жыгалкі. Пчолы спяшаюцца зрабіць апошнюю важкую ношку. Яны збіраюць нектар на разгалістых кусціках верасу, што абдаюць водарам дробных ліловых кветачак. Верасковы мёд хоць і гаркаваты, але асабліва каштоўны. Цёмна-жоўты, часам з карычнева-чырвоным адценнем, вызначаецца шчыльнай кансістэнцыяй і хутка згушчаецца дзякуючы багаццю бялковых рэчываў.
Падоўжаныя ночы нясуць прахалоду вадаёмам. Усё часцей выпадаюць туманы. “Цвіценне” вады супыняецца. Яна робіцца чысцейшай і болып празрыстай. У паводзінах рыбы адзначаецца больш актыўнасці, у гэты перыяд яна добра бярэцца на вуду.
І, вядома,— гэта перыяд “царавання” грыбоў. Hi адзін месяц так не багаты на грыбы, як жнівень. Тут усім вядомыя падасінавікі і падбярозавікі, лісічкі і рыжыкі, ваўнянкі і грузды, маслякі і шампіньёны. Па ўтрыманні мінеральных рэчываў грыбы супернічаюць з садавінай. У сушаных баравіках у два разы больш бялку, чым у ялавічыне, у тры разы болып, чым у рыбе. Экстракты і араматычныя рэчывы, што ўтрымліваюцца ў грыбах, павышаюць апетыт і станоўча ўплываюць на працэсы стрававання. А колькі асалоды ад іх збору!
Праўда, і аб ядавітых грыбах забывацца нельга і ведаць іх “у твар” патрэбна. Гэта найперш бледная паганка на высокай ножцы з бледнымі пласцінкамі знізу, усім вядомыя мухаморы, несапраўдныя апенькі, што адрозніваюцца цагляным адценнем, сатанінскія грыбы на шырокіх ножках, што нагадваюць баравікі, але моцна сінеюць на зломе, некаторыя іншыя, але ўжо менш небяспечныя.
He варта грэбаваць зялёнкамі, махавікамі, пад-
рашэтнікамі, сыраежкамі... Пры ўмелым прыгатаванні яны таксама не будуць лішнімі на стале. Нават грыбы-дажджавікі — белыя пругкія шарыкі — ужываюцца ў ежу, яны смачныя і вельмі карысныя. Неяк у Чэхіі знайшлі дажджавік вагой у чатырнаццаць кілаграмаў. А мы іх ігнаруем, а часам і нагою “пад зад”. Можа, не варта? А раптам гэта будучы чэмпіён!
АСЕННІ ШОЛАХ ВЕРАСНЯ
Ціха сцелецца, сцелецца Ліст на ліст у гаях, Залатая мяцеліца Шалясціць у дубах.
Замяла, рыжаватая, Верасы, паплавы.
3 песняю сумнаватаю Нада мной журавы.
Антон Бялевіч
Барва падвялай лістоты і развітальныя крыкі журавоў — характэрныя прыкметы восені. Дрэвы ненадоўга набываюць дзівоснае стракатае ўбранне. Нібы ў золата апранаюцца бярозы, пазвоньваюць на ветры пурпуровыя вяршаліны асін, кружыцца, ападаючы, медна-чырвонае з зазубрынамі лісце клёнаў. Асенні лес “гарыць”, пераліваючыся ў скупаватых, сонечных промнях вясёлкавымі фарбамі. Пунсовыя гронкі рабіны надаюць яму асабліваю ўрачыстасць.
Адлятаюць у вырай касякі гусей, журавоў, качак. Тужлівае жураўлінае курлыканне міжволі навявае смутак. Іхнія поклічы зусім не такія, якія чуліся нам вясною. Замест ранейшай радасці — у голасе сум, пярэдадзень доўгага растання з радзімай.
У верасні прырода быццам знаходзіцца на раздарожжы. Яна ўпарта не хоча развітвацца з летнім цяплом, а восень настойліва крадзецца да яе восеньскай прахалодай і першымі замаразкамі. Яшчэ
цвітуць на лясных палянах верасы, вабяць вока іншыя лясныя кветкі — рамонкі, браткі, крываўнік, расцвітаюць блакітныя суквецці цыкорыя, мышынага гарошку. У другі раз цвіце лотаць балотная. He збіраецца здавацца надыходзячым халадам асенні лаганец.
І ў той жа час пачынаецца лістапад. Першымі скідваюць лісце ліпа, бяроза, клён. За імі — асіна, вяз, алешына. Абсыпаюцца кусты. Шматколерная лістота ўсцілае зямлю, утвараючы суцэльны дыван, нібы ўкутвае яе напярэдадні зімы.
Цяпер кожнага звярка па шапаценні пачуць можна. Ці то мышка прабяжыць, ці то вавёрачка на зямлю спусціцца. Лісце шаргаціць гучна, адразу ж выдаючы месца іх знаходжання. Хоць сядзі ціхенька і не варушыся. Але адседжвацца няма калі. Трэба папоўніць зімовыя запасы — апошнія дні “нарыхтовак” засталіся. Спяшаюцца вавёркі, мышы і вожыкі, цягаюць у свае сховішчы грыбы, жалуды, арэхі, збіраюць насенні і лясныя плады. А хтоніхто нават дробных жывёлін у прымітыўныя “халадзільнічкі” складвае. Гэта ласічка, гарнастай, якія хаваюць іх у земляных сутарэннях, і совы — яны складваюць здабычу ў дуплах.
Дасканала, па-гаспадарску рыхтуецца да зімы барсук — чысціць, прыводзіць у парадак сваю падземную “кватэру” з мноствам адноркаў, валачэ ў яе сухое лісце і траву, рыхтуе зручную мяккую пасцель, на якой усю зіму будзе адлежвацца ў паўдрымоце. He адстае ад яго і вожык-таптун. А мядзведзь заняты пошукамі найбольш прыдатнага для берлагу месца. Класціся ў стары бярлог яму не даспадобы, вось і бадзяецца па лесе, выбіраючы зручны куточак, каб залегчы на спячку.
У зайцоў жа зусім нядаўна нарадзіліся зайчаняты. Гэта ўжо іх трэці за сезон прыплод. Малым цяжэй, чым іх папярэднім братам і сёстрам. Нават падрасці як след да халадоў не паспелі — худыя і нязграбныя, адна вушастая галава ды ногі. Іх так і называюць — вушасцікі ці лістападнікі.
Паступова знікаюць насякомыя. Яны хаваюцца
ў надзейныя зімовыя сховішчы. He ўбачыш цяпер яркіх дзённых матылькоў і машкары, што хмарамі віліся ў паветры. Толькі праляціць іншы раз у добрае надвор’е пабляклая крапіўніца, а над вадою — выпадковая страказа.
У лесе даспяваюць апошнія дары восені. Пацямнелі і вылушчыліся арэхі, гатовыя да спажывання плады на лясных ягадных дрэвах — каліне, рабіне. Трапляюцца познія брусніцы. І канечне ж, гэта перыяд збору журавін — галоўнага прыроднага багацця вярховых балот. Ягады змяшчаюць рэчывы, якія стрымліваюць гніенне, у свежым выглядзе могуць захоўвацца да 9 месяцаў. А якія смачныя прыгатаваныя з іх кісель, варэнне! Выкарыстоўваюць журавіны і для выпрацоўкі віна і сокаў.
Птушкі адляцелі ў вырай, іх замяняюць паўночныя суродзічы. Прылятаюць да нас рагатыя жаваранкі, уюнкі, пуначкі. Падоўгу затрымліваюцца на вадаёмах пералётныя паўночныя качкі. Выкарыстоўваючы апошнія пагодлівыя дзянькі, вадаплаўныя дапаўняюць свой тлушчавы баланс і трымаюцца на кормных вадаёмах да самага замярзання. A некаторыя і на зіму застаюцца. Толькі перабіраюцца бліжэй да жытла чалавека, на ваду незамярзаючых пратокаў каля плацін, млыноў, шлюзаў.
Пад канец месяца ў лесе робіцца зусім ціха. Толькі нягучна пасвістваюць сініцы і каралькі, ды нагадвае пра сябе барабанным пошчакам дзяцел.
Падшукваюць найбольш прыдатныя сховішчы для зімоўкі паўзуны і земнаводныя. Жабы хаваюцца ў норах і пад карэнне дрэў, яшчаркі і гадзюкі знаходзяць прытулак у дуплах ды сярод зваленых гнілых карчоў і буралому.
Перабіраюцца на “зімовыя кватэры” і водныя насельнікі. Рыбы збіраюцца ў чародкі, ідуць на глыбокія месцы — у зімавальныя ямы, асабліва акуні, яршы, плоткі. Туды ж падаюцца і шчупакі, якія харчуюцца гэтымі небаракамі. У зацягнутым цінай віры пагружаецца ў соннае аняменне сом.
Жыццёвыя рытмы ў жывёльным свеце прыкмет-
на затухаюць.
ФАРБЫ КАСТРЫЧНІКА
Зачаруе агнём Маладзенькай рабіны, На адлёце крылом Памахае бусліным.
Пятрусь Броўка
У кастрычніку прыроду агортвае своеасаблівы сум. 3 дрэў асыпаецца апошняя лістота. Яе суцэльны рознакаляровы дыван густа ўкрывае адсырэлую зямлю. Усё часцей неба зацягваецца густымі хмарамі, церушыць дробны дождж.
Але надвор’е ў кастрычніку пераменлівае і неаднастайнае. To некалькі дзён запар, не пераставаючы, ідуць дажджы, то падзьме халодны вятрыска, то невялікі марозік зацягне ўвільготненую зямлю тонкай празрыстай скарынкай. A то ўсталюецца цёплае, амаль летняе надвор’е. І адбываецца гэта, як правіла, у першай палавіне месяца. Сонца на развітанне засвеціць шчыра і ласкава, неба ачысціцца ад хмар і здзівіць незвычайна празрыстым паветрам. Вяртанне цяпла адзначаецца ў кастрычніку амаль штогод і доўжыцца некалькі дзён, а то і тыдняў. Нібыта створана гэтая пара спецыяльна для жанчыны-працаўніцы, якая ў штодзённых клопатах не згледзела, як праляцела лета, і не паспела адчуць яго прыгажосці. І вось прырода, не жадаючы пазбаўляць яе гэтай радасці, на нейкі час зноў вяртае для яе лета. Таму і называецца гэтая пара ў народзе “бабіна лета”.
КНІГІ ОНЛАЙН
