КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
ІЙЖЙТЖІІ 1 vas@y il II Серж М інсшііч Аповесць легендарных часоў Мінск «Мастацкая літаратура» 2013 УДК 821.161.3-93 ББК 84(4Бен)-44 М62 МастакЯ. У. Сустава Для сярэдняга і старэйшага школьнага ўзросту ISBN 978-985-02-1360-0 © Мінскевіч С. JL, 2013 © Афармленне. УП «Мастацкая літаратура», 2013 I ПАКІНЬЦЕ СВОЙ СМУТАК! Гэта надарылася ў тыя часы, калі па белым свеце вандраваў мастак Дроздзіч. Хадзіў ён у ботах з чырвонага саф’яну, жоўтых атласных шараварах і скураным паўкафтане з узнятым каўняром. У любое надвор’е яго капу сівых валасоў прыкрываў зялёны ў кавуновыя паскі берэт. А з самай сярэдзіны берэта вытыркаўся кароткі закручаны хвасток. На плячы ў вандроўнага мастака заўсёды вісела скураная торба, абапіраўся ён на парасон-кіёчак, зроблены з кораня чорнага дрэва і празрыстага ядвабу. Калі мастак Дроздзіч стамляўся ісці — прыпыняўся, разгортваў парасон і прысядаў пад ім на ўзбочыне дарогі. Ядваб парасона быў такім тонкім і такім празрыстым, амаль паветраным, што Дроздзіч праз яго мог добра бачыць усё, што робіцца вакол. I, апрача таго, гэты празрысты ядваб, нібы вялікае павелічальнае шкло, набліжаў далёкія прадметы. Мастак Дроздзіч глядзеў скрозь свой парасон і бачыў, як там, наперадзе, на ягоным шляху, людзям жывецца. I калі мастак Дроздзіч бачыў, што жывецца ім дрэнна, што ў іх бяда-гора, уставаў і йшоў да іх паспешлівым крокам. У скураной торбе мастак Дроздзіч трымаў раскладны мальберт, палітру, збанкі з фарбамі, палатно з таго ж празрыстага ядвабу, што і парасон, пэндзлі з тонкімі, як варсінкі вусеняў, валаскамі. А таксама ў ягонай торбе быў вялікі пузаты слоік. Туды ён клаў скручаную трубачкай свежую карціну, напісаную на тым самым празрыстым ядвабе. Напачатку ён заўсёды пісаў на празрыстым ядвабе і заўсёды адно і тое самае. Ён пісаў усмуткі людзей. Усмешка — гэта ад смеху, тое што з’яўляецца «ў смеху», калі куткі вуснаў угору, а ўсмутка — тое, што з’яўляецца ў нас «у смутку», калі куткі вуснаў долу. Мастак Дроздзіч напіша на ядвабе партрэт «чалавека ў смутку», яго жала-жаласныя вочы, яго вусны, як перакулены човен, і пакажа таму чалавеку, а той, гледзячы на сябе, такога шкадобнага недарэку, міжволі ўсміхнецца. Вось тады — хоп! — скруціць мастак Дроздзіч гэты партрэт з усмуткай, у слоік пакладзе і накрыўкай закаркуе. I чалавек, партрэт якога напісаў мастак Дроздзіч, болын не будзе такім маркотным і сумным. А ў пузатым слоіку тым часам чараўніцтва адбываецца: партрэт засмучонага чалавека знікае — ядвабнае палатно зноў празрыстым робіцца, а намаляваныя вусны, з апушчанымі долу куткамі, ператвараюцца ў чорнага вусеня. Заўважыць мастак іншага маркотнага альбо чымсьці засмучанага чалавека,— каваля, рамесніка, купца, малочніцу ці маладзіцу са слязамі на вачах, тады акуратна страсе чорнага вусеня-ўсмутку з ядвабнага палатна ў слоік, каб той зваліўся на самае дно, і дастае ўжо чыстае, празрыстае ядвабнае палатно. Уздыхне мастак Дроздзіч, пачухае сваю макаўку пад хвастком на берэце, абмакне пэндзлік у фарбы, уважліва паглядзіць на смуткоўнага чалавека і прымаецца пісаць ягоны партрэт. I чалавек той замест усмуткі з усмешкай застаецца. Калі побач з мастаком Дроздзічам ужо не застанецца аніводнага засмучонага чалавека, ён прымаецца пісаць іншыя карціны — палі, лясы, хаты, зоркі — толькі ўжо на звычайным ільняным палатне, і дорыць іх людзям. Сяляне альбо гараджане, альбо замчане — жыхары замкаў — у падзяку за гэта запрашаюць вандроўнага мастака сабе дадому, частуюць яго найлепшым з таго, што ў іх маецца, на начлег даюць найбольш цёплы і ўтульны пакой і наймякчэйшы ложак. Старасты вёсак, кіраўнікі гарадоў, князі і нават каралі неаднойчы прасілі яго застацца, пажыць альбо пагасцяваць у іх падаўжэй, але мастак Дроздзіч у адказ толькі дзякаваў, кланяўся і заўсёды паўтараў адно і тое ж: — У шмат якіх яшчэ землях мне пабываць трэба. Браў мастак Дроздзіч свае незвычайныя рэчы і адпраўляўся далей. Так і падарожнічае ён па свеце, пакуль не набярэцца поўны слоік чорных вусеняў... Аднойчы ішоў мастак Дроздзіч белай дарогай. Доўга ішоў, змарыўся і, як звычайна, вырашыў прысесці на ўзбочыне адпачыць трошкі. Але не паспеў ён як след уладкавацца пад сваім ядвабным парасонам, пакрэкаць у кулак і паглядзець на неба, каб дазнацца пра надвор’е, бо кінуў позірк наперад і зразумеў, што не да адпачынку яму. Падхапіўся і хутка-хутка пакрочыў далей. Перад ім, уніз па дарозе, ляжала мястэчка. Як ні ўзіраўся мастак Дроздзіч, не мог разглядзець там аніводнай жывой душы. Мястэчка выглядала цалкам пустым. «Што ж гэта такое? Куды ўсе падзеліся?» — думаў мастак. Праз свой парасон ён бачыў адчыненыя дзверы хат, раскінутыя тавары на рынкавай плошчы, перакуленыя вёдры каля студняў. Здавалася, жыхары мястэчка толькі што былі там, займаліся сваімі штодзённымі справамі, і раптам, як быццам у адно імгненне, іх не стала. Мастак Дроздзіч таропка ішоў, задыхаўся. Нечакана з-пад каменнага моста, перакінутага па-над ровам, які аддзяляў могілкі ад мястэчка, насустрач мастаку выйшлі юнак і дзяўчына. Абодва стрункія, ладныя, з прыгожымі тварамі, вялікімі цёмна-карымі вачыма, але вельмі спалоханымі. Юнак і дзяўчына былі падобныя адно да аднаго, быццам родныя брат і сястра. Хаця насамрэч яны не былі нават стрыечнымі братам і сястрой. На дзяўчыне была белая да каленяў сукенка з гафтам на каўняры і рукавах, мяккія плеценыя з пасак скуры сандалі. Вецер развяваў яе доўгія каштанавыя валасы. Юнак быў апрануты ў ільняную кашулю, падперазаную чырвоным пасам, і палатняныя нагавіцы, запраўленыя ў невысокія боты. На галаве ў яго быў брунатны замшавы капялюш з белым пяром. 3-пад капелюша віднеліся цёмна-русыя, да плеч, валасы. — He хадзеце ў мястэчка, добры чалавек,— сказала дзяўчына. — Туды нельга,— папярэдзіў юнак. — Я здалёк заўважыў, што тут нешта не тое... Але што здарылася? — запытаў мастак Дроздзіч. — Удзень раптам сцямнела, і наляцелі на горад чорныя віхуры,— пачала апавядаць дзяўчына. — Каго такая віхура закруціць, ператвараецца ў чорны цень і ляціць угару, туды, дзе віруе чорная хмара,— працягнуў юнак. — Нашых бацькоў, суседзяў, усіх-усіх, дзяцей і старых, тых, хто быў у дварах, і тых, хто ў хатах хаваўся, усіх закруцілі чорныя віхуры... — Праз вокны і дзверы, праз коміны ўляталі віхуры ў хаты... — Усіх-усіх забралі... Толькі мы з Арцінам засталіся. Вось, паспелі схавацца пад гэтым мостам. А ў мястэчку цяпер нікога няма. Пустэча, страх і жах...— казала дзяўчына. — Нават усе жывёліны разбегліся... Глядзеце! — юнак паказаў на дарогу. Сотні маленькіх і вялікіх слядоў жывёлаў і жывёлінак былі бачныя на ёй. Усе сляды вялі прэч з горада. — Так, вялікае няшчасце прыйшло ў ваш горад,— прамовіў мастак Дроздзіч. — Прабачце... Мы зусім забылі прадставіцца. Я — будучы віцязь Арцін, а гэта — будучая яснапанна Алеола,— сумна сказаў юнак. — Пакуль проста Алеола,— дзяўчына зрабіла рэверанс, але з-за гора, якое яна адчувала, не змагла, як неабходна ў такіх выпадках, усміхнуцца,— мне яшчэ толькі належыць стаць яснапаннай. А мястэчка наша завецца Скёмень. — А я — мастак Дроздзіч,— пакланіўся вандроўнік. — Мы пра вас чулі...— прызнаўся юнак. — Пра вас мабыць усе людзі чулі,— дадала дзяўчына. — Гэта Алеола прыдумала схавацца пад мостам побач з могілкамі,— паведаў Арцін. — Слушна прыдумала,— пахваліў мастак Дроздзіч.— Я ведаю, што гэта за чорныя віхуры і чорная хмара прайшлі над вашым мястэчкам. Ад іх толькі пад такім мостам, які вядзе ад месца жыцця-радасці да месца жалю-смутку і можна схавацца. — А што гэта за віхуры і хмара такія? — разам сумна спыталі Арцін і Алеола. — Ваш горад наведала Жалобная Каралева Паляндра,— пачаў апавядаць мастак Дроздзіч,— гэта ўладарка гора і смутку. Мне даводзілася яе бачыць — сухая, згорбленая старая. Твар у яе жоўта-брунатны, а зрэдчас становіцца шэра-зялёным. На ссівелых валасах замест кароны яна носіць вянок з шасці зачаўрэлых чорных руж. I Паляндра заўсёды прагне людскога гора. Гэтаксама, як мы, калі доўга не паямо, адчуваем голад, таксама і яна пакутуе ад недахопу гора. А калі Паляндра вельмі галодная, то робіцца чорнай-чорнай, зморшчваецца і ўся трэскаецца, як кара на балотным карчаку. Тады Жалобная Каралева загадвае сваім слугам збіраць чорных вусеняў і варыць з іх поліўку. Алеола і Арцін слухалі мастака з шырока расплюшчанымі вачыма, а той апавядаў далей: — У Чорным Балоце, у самай багне, на Імховай Выспе стаіць сплецены з каравых каранёў церам. На страсе ягонай у вялізных гнёздах жывуць чорныя чаплі, а Паляндра — у самім цераме, у пакоі з крывой столлю. Пад церамам знаходзіцца вязніца для людзей, ператвораных у чорныя цені. Паляндра, уся ў чорных строях, лётае па свеце ў чорнай Ka- рэце, запрэжанай чорнымі чаплямі — гэта і ёсць тая хмара і віхуры, якія вы бачылі. Чаплі чапаюць і чапляюць людзей, таму яны так і завуцца — чаплі. Як пабачаць яны чалавека, закружваюць яго, кружаць, кружаць, пакуль той не ператворыцца ў цень, а потым кідаюць яго ў жалезную ступу, якую Паляндра заўсёды возіць з сабою на задку карэты. Затым Жалобная Каралева разам са сваімі прыслужніцамі-чаплямі кідае цені людзей у вязніцу, пад тым патарочным церамам. Мастак Дроздзіч змоўк, паглядзеў на неба — ці не збіраецца на даляглядзе чорная хмара — і зноў пачаў апавядаць: — Вакол той цямніцы ад смутку і гора людскага на балотных купах вырастаюць гнілякі, на якіх і заводзяцца чорна-бурыя вусені. Акурат з гэтых вусеняў Паляндра і гатуе сабе і сваім чаплям поліўку. Але з часам людскія цені становяцца тонкімі, зусім танюткімі. Яны ўжо не ў стане сілкаваць балотную зямлю сваім горам, і гнілякі перастаюць расці, і вусеняў на іх заводзіцца ўсё менш і менш. Вось Паляндра штогод і адпраўляецца па новых людзей. Вы, напэўна, чулі, што раз-пораз дзе-нідзе знікаюць людзі... Алеола і Арцін ад гэтага аповеду яшчэ болей засмуціліся. — Ну досыць ужо, лепей я вашыя партрэты напішу,— прапанаваў мастак Дроздзіч. — He трэба,— уздыхнула Алеола. — He да забаваў нам цяпер,— смутна вымавіў Арцін. — А я ўсё ж прапаную. Мастак звыкла дастаў са скураной торбы мальберт, пэндзлі і фарбы, адкаркаваў пузаты слоік, прымайстраваў ядвабнае палатно да мальберта.