Уводзіны ў філасофію
нарысы, тэксты
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 332с.
Мінск 2019
Тамара Тузава. Індывідуацыя досведу і метафізіка «прысутнасці» Н Анталёгія сучаснага беларускага мысленьня.
С.-Пецярбург, 2003. С. 246-248. (Правапіс зменены).
...Паколькі амаль заўсёды размовам пра філасофію (а гэта зазвычай цяжкія размовы) пагражае рэальная небяспека адхіленняў, ссоўвання фокусу аналітыкі, я хацела б ад самага пачатку ўвесці ў нашу дыскусію праблему суадносінаў філасофіі і крытыкі. Для мяне гэта праблема крытычнасці філасофіі як асобнага, самастойнага віду духоўнага досведу чалавека, праблема, якая змушае нас уздымаць пытанне аб крытычнасці філасофіі як спецыфічнасці ўласна філасофскага дыскурсу, звязваць яго з пытаннем яшчэ больш глыбокім пра тое, чым па сваёй сутнасці з’яўляецца філасофія.
Да разумення неабходнасці менавіта такога разгляду праблематыкі змушаюць пытанні, здавалася б, дзіцячыя, аднак якраз яны самым непасрэдным чынам звязаныя з тым, чым па сваёй сутнасці з’яўляецца філасофія. Гэта пытанні аб тым, штб крытыкаваць і як гэта рабіць. Але ці толькі філасофія выконвае (здольная выканаць) крытычную працу (а, напрыклад, літаратура) і ўчым ёсць спецыфічнасць уласна філасофскай крытыкі? Той крытыкі, якая не звонку навязваецца філасофіі, а ўнутраным, інтымным чынам вымыкаецца з яе ўласнага спосабу запытанняў і ўразуменняў рэальнасці. I ці з’яўляецца крытычнасць задачай альбо якасцю толькі беларускай філасофіі ці гэта ўнутраная рыса ўсялякай філасофіі у тым выпадку, зразумела, калі мы маем наўвазе аўтэнтычнае філасофстваванне...
Я лічу, што ўласна філасофія, аўтэнтычная думка заўсёды ўжо крытычная. Невыпадкова філасофія ва ўсе часы выклікала да сябе пільную ўвагу, памкненне
ўладных структураў узяць яе пад свой нагляд, трымаць яе ў полі свайго кантролю, мець пры сабе «зацуглянай». Невыпадкова яшчэ зусім нядаўна ў нас філасофіі даручалася роля «куратара», «цэнзара» канкрэтных навук, што апошнія ніяк ёй не могуць дараваць. Калі б філасофія па сваёй сутнасці не была крытычным тыпам ведання і не мела ў сабе сапраўды творчага патэнцыялу, што да іншых навук, дык, напэўна, яна не прыцягвала б да сябе гэткай увагі і не правакавала б нагружэння яе функцыямі, якія не паходзяць з яе ўласнай, унутранай сутнасці.
Філасофія выточна крытычная ў самых сваіх зыходных інтэнцыях, спосабах і сродках працы, яна крытычная нават тады, калі сама не эксплікуе гэтую крытыку на нейкія сацыяльныя ці міжасобавыя стасункі, на нейкія сацыяльныя практыкі і г. д. Удумаемся, да прыкладу, у кантаўскае: чалавек мусіць быць не сродкам, а мэтай. Філосафу не абавязкова пісаць аб суседзе, блізкім, разбіраць нейкі іхні ўчынак стасоўна Другога, яму неабавязкова называць па імёнах тых, хто парушае этычнае, філасофскае правіла, не абавязкова крытыкаваць канкрэтны ці штодзённы досвед. Філасофстваваць гэта прамаўляць на сваёй мове, па сваіх правілах, зважаючы на ўласныя мэты. Але прамоўленае філосафам на ягонай уласнай мове, мове абстракцый, «канструктаў» (Ж. Дэлёз), апынаецца глыбінным, нутраным чынам «прытарнаваным» да адзінкавых канкрэтных досведаў, сацыяльных і міжасобавых стасункаў, да адзінкавых чалавечых станаў, актаў і перажыванняў. Яно пра іх і, у сваім адвечным памкненні да дасканаласці, часцей за ўсё супраць іх, прасвятляючы іх саміх ім самім, выяўляючы іхнія памылкі, заганы і паразы.
Альбо згадаем сартраўскае: у чалавека няма алібі. Сцверджанне, якое знаходзіцца ў супярэчнасці і з рэальнасцю штодзённага досведу чалавека, і з юрыдычнай пазіцыяй, але якое захоўвае ўласную крытычную «заражанасць» і сваё ўласнае поле інтэлігібельнасці і сапраўднасці. Яно захоўвае ўсё гэта ў той меры, у якой стварае ўсё гэта. I Сартру, каб высунуць гэтае сцверджанне, зусім не абавязкова звяртацца да канкрэтных сітуацый і да канкрэтных чалавечых дзеянняў. Тое самае і адносна гайдэгераўскага: быццё чалавека ёсць быццё-вінаватым...
Да пытання аб крытычнасці філасофіі мы павінныя рухацца знутры самой філасофіі. Калі мы адразу звонку будзем навязваць ёй нейкія функцыі, унікаючы пытання пра саму сутнасць філасофскай працы, яе спецыфічны прафесійны апарат, мы фактычна зробім тую ранейшую, незаконную аперацыю атаясамлення філасофіі з ідэалогіяй, і розніца ў «знаках», на якія мы будзем яе арыентаваць (раней апалагетыка, цяпер крытыка), не выратуе нас. Бо гэтыя абодва рознаскіраваныя рухі (бачання і абмеркавання філасофіі) захоўваюць унутранае прынцыповае адзінства развязанне пытання аб магчымасцях філасофіі не з яе самой як самастойнага вытвору мыслі чалавека. (Гайдэгер: метафізіку трэба разумець як нешта самастойнае, апошняе, што ні з чаго іншага не высноўваецца.)
Тое самае можна сказаць і аб крытычнай працы, якая можа здзяйсняцца і здзяйсняецца самой філасофіяй і на аснове яе ўласных сродкаў.
Адным словам, яшчэ да пытання аб крытыцы мусіць паўставаць выточнае пытанне: чым ёсць філасофія, чым яна павінна быць і чым яна можа быць. I толькі на гэтай асноведзі можна падступіцца да пытання аб тым, якія стасункі мусяць быць, могуць быць і бытуюць паміж філасофіяй і жыццём.
Калі мы паглядзім на пытанне з гэтага боку, то ўбачым, што тэрыторыя філасофіі гэта магчымае і неабходнае; яе свет і яе чалавек гэта магчымы свет і магчымы чалавек; і ўсе цверджанні філосафа заснаваныя на прадбачанні неабходнага, скрайняга. I тут, на мой погляд, выток адпачаткавай крытычнасці філасофіі, паколькі гаворка на мове магчымага і неабходнага дазваляе філосафу эксплікаваць (таксама заўсёды адно магчымае) наступствы невыканання, парушэння законаў скрайне памысленага, сувязяў неабходнага. А гэтыя наступствы ёсць наступствамі для жыцця. Гэта крытыка філасофіяй жыцця.
3 усяго папярэдняга магчыма сказаць, што філасофстваванне ёсць папярэднім усведамленнем магчымае будучыні чалавека, свету, сітуацыі, падзеі. I ў кожным разе гэта крытыка існуючага, бо жыццё ніколі не выконвае ў поўным аб’ёме ўмовы і патрабаванні філасофскага розуму (з прычыны розных размернасцяў, розных інтэнсіўнасцяў жыцця і мыслення, розных «рэжымаў» жыццёвага досведу і досведу філасофскага мыслення).
I паколькі гэты разрыў заўсёды захоўваўся, захоўваецца і будзе захоўвацца, крытыка існага ад пачатку дэ факта прысутнічае ўнутры самой філасофіі. I гэтай крытыкі найбольш, бадай, у самай адцягненай, абстрактнай, «непапулярнай» філасофіі. Адсюль вынікае, што найлепшым чынам сваю «крытычную функцыю» філасофія рэалізоўвае менавіта тады, калі яна становіцца ўласна філасофіяй, свабодным, аўтэнтычным мысленнем, работай на ўласнай тэрыторыі, па ўласных правілах, уласнымі сродкамі і ў напрамку ўласнай мэты. Абмежаванне яе роляй ідэалогіі пад якім заўгодна «знакам» адразу перакрэслівае гэтую магчымасць, бо філасофстваванне не выбар паміж апалагетыкай і крытыкай. Філасофіі трэба даць магчымасць стаць на ўласныя ногі, стварыць уласнае поле работы, вынайсці уласныя сродкі, набыць уласнае дыханне, нагадаваць уласныя «цягліцы». Стаць самабытнай філасофіяй, тым, што бытуе само. I не трэба ёй нічога навязваць ні тэмаў, ні дыскурсаў, стасоўна якіх яна «мусіць вызначыцца». Свайго «суперніка» ў кожным канкрэтным досведзе філасофствавання (а філасофія заўсёды ёсць прыватным досведам мыслення) яна вызначыць сабе сама, знутры самой сябе.
I тады зусім магчыма, што галоўным «супернікам» філосафа станецца ён сам...
Чаму «посткаланіялізм», «постмадэрнізм», а не, да прыкладу, платанізм ці картэзіянства? «Радзіма» філосафа не абавязкова XX стагоддзе: яна там, дзе ёсць мысленне, дзе ягоная філасофія можа жыць і дыхаць, і філасофіі трэба даць такую магчымасць. Без гэтага беражлівага, ашчаднага стаўлення да яе, ва ўмовах, скажам так, зададзенага перахоплівання знадворкавага што да яе самой ейных магчымасцяў і яе мажлівых сусветаў, яе верагодных стасункаў з рэальнасцю, мы рызыкуем згубіць яе з далягляду і сфальсіфікаваць тыя сувязі філасофіі з жыццём, якія для яе арганічныя і якія пражываюцца самім філасофствуючым у памкненні да жадання мысліць. У рэшце рэшт мы можам страціць магчымасць для нашай філасофіі стацца і заставацца ўласна філасофіяй, калі зноў загонім яе ў пэўны, хай сабе і сучасны, культурны вобраз філасофіі, згамаваўшы, перайначыўшы самую яе сутнасць, яе прыроду.
Тамара Тузава. Філасофія і крытыка, ці Крытычнасць філасофіі II Фрагмэнты-7 (1999. № 3-4). С. 23-24, 26-27.
Калі мы вядзём размову аб своеасаблівасці духоўнай (у тым ліку філасофскай) спадчыны таго або іншага народа, аналізуем канкрэтныя этапы гісторыі яе станаўлення і развіцця, усталёўваем асаблівасці асноўных канстытутыўных для яго ментальнага поля філасафем, іх глыбінную сувязь з фундаментальнымі структурамі менталітэту і жыццёвага ўкладу, мы не павінны губляць з поля зроку тое, што робіць гэты спецыфічны (па змесце і форме) духоўны (і, у прыватнасці, філасофскі) досвед такім, а менавіта духоўным і філасофскім у строгім сэнсе слова. Гэта пытанне аб глыбінным унутраным адзінстве розных досведаў філасофствавання, ці ідзе гутарка аб розных рэгіёнах свету, ці аб мысліцелях розных эпох. Гэта пытанне аб прынцыповым адзінстве самой стылістыкі філасофскага запытвання і даследавання, ці выканана яно ў форме так званай прафесійнай філасофіі («філасофіі вучэнняў і сістэм», паводле выраза М. К. Мамардашвілі), ці інкарпаравана ў творы літаратуры, мастацтва, у навуковыя трактаты, рознага кшталту сацыяльныя ўсталяванні, праекты і праграмы. Гэта значыць, што і тады, калі мы вывучаем і супастаўляем філасофскія тэксты, прыналежныя розным рэгіёнам і эпохам, і тады, калі мы шукаем філасофскі змест, які прысутнічае ў нефіласофскіх помніках духоўнай спадчыны і аб’ядноўвае вялікія гісторыка-культурныя пласты і эпохі, мы павінны за гэтымі культурнымі феноменамі, за так званымі «знакавымі пытаннямі» культуры, на якія відавочным вобразам шукаецца (шукаўся) адказ, выяўляць тыя фундаментальныя філасофскія вобразы свету, чалавека, Іншага, якія фундуюць, яўна або няяўна накіроўваюць і звязваюць пошукі магчымых адказаў. He спыняючыся на ўзроўні простага эмпірычнага канстатавання, выяўлення і апісання своеасаблівасці пытанняў і адказаў, зафіксаваных у выніках духоўных пошукаў, мы павінны падвергнуць гэты гістарычна разнастайны матэрыял праблемнай рэканструкцыі, але ўжо ў вымярэннях і мове ўласна філасофскага мыслення.
КНІГІ ОНЛАЙН
