Уводзіны ў філасофію
нарысы, тэксты
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 332с.
Мінск 2019
Філасофскае мысленне не мае, у адрозненне ад навук, характару прагрэсіўнага працэсу. Мы, вядома, пайшлі значна далей за Гіпакрата, грэцкага лекара. Але
мы наўрад ці маем права сцвярджаць, што мы пайшлі далей за Платона. Толькі ў тым, што датычыць матэрыялу навуковых пазнанняў, якія ён выкарыстоўвае, мы пайшлі далей за яго. У самім жа філасофстваванні мы, напэўна, яшчэ наўрад ці сталі з ім упоравень.
Тое, што любая форма філасофіі, у адрозненне ад навук, не атрымала безумоўнага прызнання з боку ўсіх, павінна ляжаць у самой яе прыродзе. Характар пэўнасці, які забяспечваецца ёю, не мае навуковай а менавіта такой, якая прызнаецца ўсімі развагі, а ёсць у сапраўднасці толькі перакананнем, дзеля дасягнення якога прамаўляе ўся чалавечая існасць. Калі навуковыя веды скіраваныя на паасобныя аб’екты, ведаць пра якія для кожнага няма неабходнасці, у філасофіі гаворка ідзе пра сукупнасць быцця, якая закранае чалавека як чалавека; аб праўдзе, якая, як толькі яна недзе праблісне, захоплівае мацней за любое навуковае пазнанне.
Распрацаваная філасофія, аднак, знаходзіцца ў цесных стасунках з навукамі. Яна размяшчае навукі ў адпаведнасці з тым станам прагрэсу, якога яны дасягнулі ў адпаведнай эпосе. Але сэнс філасофіі мае іншыя карані. Яна выходзіць паперадзе навукі там, дзе абуджаецца чалавек.
Карл Ясперс. Уводзіны ў філасофію.
Пераклад Л. Баршчэўскага паводле: Philosophenlesebuch. Bd. 3. Berlin, 1991.
S. 404-405.
ЛЮДВІГ ВІТГЕНШТАЙН
109. Слушным было тое, што нашы пошукі не абавязкова мусілі быць навуковымі. Наш досвед у тым, што «насуперак нашым перадузятасцям нешта можна думаць так ці гэтак» што б гэта ні абазначала (трактаванне думання ў якасці адмысловага духоўнага пасярэдніка), у нас не выклікае цікавасці, і нам не дазволена развіваць якую-кольвечы тэорыю. У нашых развагах не да месца нешта гіпатэтычнае. Нам варта адмовіцца ад усялякага тлумачэння і замяніць яго адным апісаннем. I гэтае апісанне набывае свой сэнс, г. зн. знаходзіць сваё мэтавае прызначэнне ў сувязі з філасофскімі праблемамі. Яны, вядома, не ёсць праблемамі эмпірычнымі яны вырашаюцца праз такое ўгляданне ў працу нашай мовы, якое дазваляе ўсвядоміць яе дзеянні насуперак схільнасці не цяміць у гэтым. Гэтыя праблемы вырашаюцца не праз набыццё новага досведу, а праз упарадкаванне ўжо даўно вядомага. Філасофія гэта змаганне супраць ведзьмакавання нашага інтэлекту сродкамі нашай мовы.
110. «Мова (або мысленне) ёсць нечым унікальным» гэтае сцверджанне выяўляе сябе нейкаю прымхаю (а не памылкаю!), створанай уласна граматычнымі ілюзіямі. I ў гэтых ілюзіях, праблемах і знаходзяцца карані пафасу.
111. Праблемы, што ўзнікаюць у выніку скажонага тлумачэння формаў нашай мовы, маюць вымярэнне глыбіні. Гэта істотныя занепакоенасці; яны гэтак жа глыбока ўкаранёныя ў нас, як і формы нашай мовы, і іх значэнне гэткае ж вялікае, наколькі вялікая для нас важнасць мовы. Задамо сабе пытанне: чаму граматычны жарт успрымаецца намі як глыбокП (А гэта якраз і ёсць філасофская глыбіня).
112. Падабенства да прыпавесці, што замацавалася ў формах нашай мовы, стварае для нас зманлівае ўражанне, якое нас турбуе. «Гэта ж не такі» кажам мы. «Але ж гэта павінна быць такі»
113. «Аднак жа гэта так», паўтараю я сабе зноў і зноў. Мне здаецца: калі б я здолеў цалкам засяродзіцца на гэтым факце, сфакусаваць на ім усю сваю ўвагу, я зразумеў бы сутнасць справы.
114. («Логіка-філасофскі трактат», 4.5): «Агульная форма сказа такая: ён паводзіць сябе пэўным чынам». Сказ гэткага кшталту людзі паўтараюць незлічонае мноства разоў. Ім падаецца, нібыта яны зноў і зноў ідуць услед за прыродаю а ў сапраўднасці ж яны проста ідуць услед за формаю, праз якую мы глядзім на яе.
115. Нас узяў у палон вобраз. I мы не здолелі выйсці за яго межы, бо ён склаўся ў нашай мове і яна, здаецца, неміласэрна ўзнаўляе яго для нас.
116. Калі філосафы выкарыстоўваюць словы «веды», «быццё», «аб’ект», «я», «сказ», «імя» і спрабуюць ухапіць сутнасць рэчы, то заўсёды варта спытацца: ці так фактычна ўжываецца гэтае слова ў той мове, адкуль яно родам?
Мы вяртаем словы ад метафізічнага да іх штодзённага ўжывання.
117. Мне кажуць: «Ты разумееш гэты выраз, ці не так? Вось жа, я ўжываю яго ў тым значэнні, якое табе знаёма». Як быццам значэнне гэта нейкая атмасфера, аўра, уласцівая слову, і нібыта яно нясе яго з сабою ў кожнае яго ўжыванне.
Калі, напрыклад, нехта кажа, што сказ «Гэта вось тут» (пры гэтым паказвае на нейкі прадмет перад сабою) мае для яго сэнс, то яму варта спытаць у сябе; пры якіх асаблівых акалічнасцяах карыстаюцца гэтым сказам у сапраўднасці. Менавіта ў гэтых акалічнасцях яно тады і мае сэнс.
118. У чым жа палягае значнасць нашага даследавання, бо яно, відаць, толькі разбурае ўсё цікавае, г. зн. усё вялікае і важнае (як калі б яно руйнавала ўсе будынкі, пакідаючы толькі руіны, камяні ды смецце)? Але руйнуюцца толькі паветраныя замкі, мы ж ачышчаем глебу мовы, на якой яны стаяць.
119. Вынікамі філасофіі ёсць выяўленне тых ці іншых відавочных няўцямнасцяў і тых гузакоў, якія сабе набівае розум, натыкаючыся на межы мовы. Менавіта гэтыя гузакі і дазваляюць нам спазнаць значнасць тых філасофскіх адкрыццяў.
120. Кажучы пра мову (слова, сказ і г. д.), я павінен гаварыць штодзённаю моваю. Ці не занадта грубая, матэрыяльная гэтая мова, каб выказаць тое, што мы хочам давесці? Ну, а як тады пабудаваць іншую мову? I як дзіўна ў такім выпадку, што мы наогул можам нешта рабіць з гэтаю сваёю моваю!
У развагах, якія тычацца мовы, я ўжо змушаны быў звяртацца да паўнавартаснай (а не да нейкай папярэдняй, падрыхтоўчай) мовы і само гэта сведчыць, што я здольны паведаміць пра мову толькі нешта вонкавае. Так, але як могуць задаволіць нас падобнага кшталту тлумачэнні? Дык жа і твае пытанні сфармуляваны на гэтай жа мове; і калі ў цябе было што спытаць, то гэта варта было выказаць менавіта гэтаю моваю!
А твае сумневы вынікаюць з неразумення. Твае пытанні адносяцца да слоў; такім чынам, я павінен казаць пра словы. Кажуць: гаворка ідзе не пра слова, а пра яго значэнне і пры гэтым уяўляюць сабе значэнне як прадмет таго ж кшталту,
што і слова, хоць і адрозны ад яго. Вось слова, а вось яго значэнне. Грошы і карова, якую можна купіць на іх. (Але з іншага боку: грошы і іх карыснасць).
121. Можна падумаць: калі філасофія гаворыць пра ўжыванне слова «філасофія», то павінна існаваць нейкая філасофія другога парадку. Але гэта якраз не так; дадзеная сітуацыя хутчэй ужо адпавядае выпадку з арфаграфіяй, якая павінна займацца таксама і правапісам слова «арфаграфія», не ператвараючыся пры гэтым у нешта такое, што адносіцца да другога парадку.
122. Галоўная крыніца нашага непаразумення у тым, што мы не аглядаем ужывання нашых словаў. Нашай граматыцы бракуе нагляднасці. Менавіта наглядны паказ нараджае тое разуменне, якое палягае ў тым, што мы бачым узаемасувязі. Адсюль важнасць пошукаў і знаходжання прамежкавых звёнаў.
Паняцце нагляднага паказу мае для нас вырашальнае значэнне. Яно характарызуе фрому нашага выяўлення, спосаб нашага разгляду рэчаў. (Ці ж гэта не «светапогляд»?)
123. Філасофская праблема мае форму: «Я заблукаў».
124. Філасофія ніякім чынам не мае права замахвацца на сапраўднае ўжыванне мовы, у канчатковым выніку яна можа толькі апісваць яго.
Бо даць яму разам з тым і нейкае абгрунтаванне яна не можа. Яна пакідае ўсё так, як яно ёсць. I матэматыку яна пакідае такою, якою яна ёсць; яна не можа прасунуць ніводнае матэматычнае адкрыццё. «Цэнтральная праблема матэматычнай логікі» застаецца для нас праблемаю матэматыкі, як і любая іншая.
125. He занятак філасофіі вырашаць супярэчнасць з дапамогаю матэматычнага, логіка-матэматычнага адкрыцця. Яна мае выразна паказаць той стан матэматыкі, якое турбуе нас, стан перад вырашэннем супярэчнасці. (I гэта не зусім значыць унікаць цяжкасцяў).
Фундаментальнае тут вось што: мы ўсталёўваем правілы і тэхніку гульні, а пасля, трымаючыся гэтых правілаў, мы сутыкаемся з тым, што не ўсё ідзе так, як было задумана намі. Вось жа, такім чынам, мы як бы заблыталіся ў нашых уласных правілах. Менавіта гэтую заблытанасць ва ўласных правілах мы і хочам зразумець, гэта значыць выразна разгледзець. Гэта пралівае святло на наша паняцце выказвання меркавання (Meinens). Бо ў такіх выпадках справа ідзе інакш, чым мы меркавалі або прадбачылі. Бо гаворым жа мы, напрыклад, сутыкнуўшыся з супярэчнасцю: «Я гэтага не меў на ўвазе».
Грамадзянская пазіцыя супярэчнасці, або яе пазіцыя ў свеце грамадзян вось філасофская праблема.
126. Філасофія проста ўсё прад’яўляе нам, нічога не тлумачачы і не робячы высноў. Паколькі ўсе адкрыта перад намі, то няма чаго і тлумачыць. Бо нас цікавіць не тое, што ўтоена. «Філасофіяй» можна было б назваць і тое, што магчыма перад усімі новымі адкрыццямі і вынаходствамі.
127. Праца філосафа гэта падбор прыгадак, які робіцца з асаблівай мэтаю.
128. Калі б нехта пажадаў сфармуляваць у філасофіі тэзы, то, мабыць, яны ніколі б не змаглі выклікаць дыскусію, бо ўсе пагадзіліся б з імі.
129. Найбольш важныя для нас аспекты рэчаў схаваныя праз сваю прастату і штодзённасць бытавання. (Іх не заўважаюць, бо яны заўсёды перад вачыма).
Сапраўдныя падставы іх даследавання зусім не прыцягваюць увагі чалавека да таго часу, пакуль гэта аднаго разу не кінецца яму ў вочы. Гэта значыць: тое, чаго мы да пары не заўважаем, калі яно будзе заўважаным аднойчы, апынецца самым захапляльным і моцным.
130. Нашы зразумелыя і простыя моўныя гульні не ёсць падрыхтоўчымі даследаваннямі для будучай рэгламентацыі мовы; гэта як бы пры першым набліжэнні даследнікам не прымаецца пад увагу трэнне і супраціў паветра. Хутчэй, гэтыя моўныя гульні выступаюць ужо як нейкія аб’екты супастаўлення, якія сваімі падабенствам і непадабенствам закліканы праліць святло на магчымасці нашае мовы.
131. Пазбегнуць няслушнасці або нікчэмнасці нашых сцверджанняў можна, толькі даючы ўзор тым, чым яны ёсць, гэта значыць у якасці аб’екта супастаўлення як бы нейкага крытэру, а не заведама дакладнай ідэі, якой павінна адпавядаць рэчаіснасць. (Дагматызм, у які мы гэтак лёгка ўпадаем, займаючыся філасофстваваннем).
132. Свае веды пра ўжыванне мовы мы імкнемся давесці да ладу: парадку дзеля пэўнай мэты; гэта адзін з мноства магчымых парадкаў, а не адзіна магчымы парадак як такі. 3 гэтай мэтаю мы зноў і зноў падкрэсліваем адрозненні, што лёгка выпускаюцца з-пад увагі ў нашых звычайных моўных формах. Пры гэтым можа скласціся ўражанне, быццам бы нашай задачаю ёсць рэфармаванне мовы. Падобнае рэфарманне, якое служыць пэўным практычным мэтам удасканалення нашай тэрміналогіі дзеля таго, каб пазбегнуць непаразуменняў у практыцы словаўжывання, вядома, магчымае. Але мы маем дачыненне не з гэткімі выпадкамі. Блытаніна, якія забірае нашу ўвагу, узнікае тады, калі мова прабуксоўвае, а не тады, калі яна працуе.
КНІГІ ОНЛАЙН
