Уводзіны ў філасофію
нарысы, тэксты
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 332с.
Мінск 2019
3) сацыяльная сутнасць чалавека праяўляецца ў асобе як сукупнасці сацыяльна значных уласцівасцяў, якія надаюць чалавеку здольнасць да свядомага і асэнсаванага выбару формаў жыццядзейнасці і гатоўнасць да адказнасці за вынікі гэтага выбару.
Р. Грудніцкі, П. Баркоўскі
тэксты
МАКСШЭЛЕР
Ужо слова і паняцце «чалавек» змяшчае падступную двухсэнсоўнасць, без разумення якой нельга нават наблізіцца да пытання пра асаблівае становішча чалавека. Адпаведнае слова павінна, па-першае, паказваць на асаблівыя марфалагічныя прыкметы, якімі чалавек валодае як падклас тыпу хордавых, класа звяроў (сысуноў). Само сабою зразумела, што, як бы ні выглядаў вынік такога ўтварэння паняццяў, жывая істота, названая чалавекам, не толькі застаецца падначаленаю паняццю жывёльнага, але і ўтварае параўнальна малы куток жывёльнага царства. Такі стан рэчаў захоўваецца і тады, калі (што, зрэшты, вельмі спрэчна і з пункту погляду рэальнасці, і з пункту погляду паняцця), разам з Лінэем, чалавека называюць «вяршыняй шэрагу хордавых-звяроў», бо ж і гэтая вяршыня, як усялякая вяршыня нейкае рэчы, адносіцца яшчэ да самой рэчы, вяршыняю якой яна ёсць. Але, незалежна ад такога паняцця, якое фіксуе ў якасці інтэгратыўнасці чалавека прамахаджэнне, пераўтварэнне хрыбетніка ды прапарцыйнага чэрапа, магутнае развіццё чалавечага мозгу і пераўтварэнне органаў як наступства прамахаджэння (напрыклад, кісць з проціпастаўленым вялікім пальцам, памяншэнне сківіцы і зубоў і г. д.)> тое ж самае слова «чалавек» пазначае ў штодзённай мове ўсіх культурных народаў нешта цалкам іншае гэтак, што наўрад ці магло б знайсціся іншае слова чалавечае мовы, якое б валодала аналагічнаю двухсэнсоўнасцю. А менавіта, слова «чалавек» павінна абазначаць сукупнасць рэчаў, гранічна процілеглую паняццю «жывёльнага наогул», у тым ліку ўсім звярам і хордавым, і процілеглую ім у тым жа самым сэнсе, што, напрыклад, і інфузорыі-«блакітнаму трубачу», хоць наўрад ці можна аспрэчыць, што жывая істота, званая чалавекам, марфалагічна, фізіялагічна і псіхалагічна непараўнальна больш падобная да шымпанзэ, чым чалавек і шымпанзэ падобныя да інфузорыі.
Зразумела, што гэта другое паняцце чалавека павінна мець зусім іншы сэнс, зусім іншае паходжанне, чым першыя ўяўленні (параўн. тут маю працу «Пра ідэі чалавека» ў кнізе «Пераварот каштоўнасцяў», т. II., дзе паказана, што традыцыйнае паняцце чалавека канстытуюецца праз яго падабенства да Бога, што яно, такім чынам, ужо мае на ўвазе ідэю Бога як пункт адліку). Я хачу назваць гэта другое паняцце сутнасным паняццем чалавека.у процілегласць першаму паняццю, якое належыць да натуральнай сістэматыкі...
Задача філасофскай антрапалогіі сапраўды паказаць, як з асноўнай структуры чалавечага быцця... вынікаюць усе спецыфічныя манаполіі, здзяйсненні ды справы чалавека: мова, сумленне, інструменты, зброя, ідэі праведнага і няправеднага, дзяржава, кіраўніцтва, выяўленчыя функцыі мастацтва, міф, рэлігія, навука, гістарычнасць і свецкасць. Разгледзець гэта падрабязна тут немагчыма. Але на заканчэнне варта, мабыць, спыніцца на тых наступствах, якія сказанае намі мае з гледзішча стаўлення чалавека да асновы рэчаў.
Адным з выдатных плёнаў паслядоўнае пабудовы чалавечай прыроды з падначаленых ёй прыступак быцця, як я паспрабаваў яе ажыццявіць, ёсць магчымасць
паказаць, як чалавек, у той самы момант, калі ён дзякуючы ўсведамленню свету і самасвядомасці і дзякуючы апрадмечванню ўласнай псіхафізічнай прыроды (гэтым спецыфічным апазнавальным прыкметам духу) зрабіўся «чалавекам», ён з унутранаю неабходнасцю павінен таксама спасцігнуць фармальную ідэю бясконцага і абсалютнага быцця, быцця па-над светам. Калі чалавек (а гэта як раз уваходзіць у яго існасць, ёсць актам самога станаўлення чалавека) аднойчы вылучыўся з усёй прыроды, зрабіў яе сваім «аб’ектам», то ён як бы азіраецца, у страху пытаецца: «Дзе ж знаходжуся я сам? Якое маё месца?» Ён, па сутнасці, больш не можа сказаць:»Я частка свету, я замкнёны ў ім», бо актуальнае быццё яго духу і асобы пераўзыходзіць нават формы быцця гэтага «свету» ў прасторы і часу. I так ён углядаецца як бы ў нішто.
Гэты погляд адкрывае яму як бы магчымасць «абсалютнага нічога», што падшурхоўвае яго да наступнага пытання: «Чаму наогул ёсць свет, чаму і якім чынам наогул ёсьць я?»
Вартаспасцігнуцьстрогую сутнасную неабходнасць гэтай сувязі,што існуе паміж усведамленнем свету, самасвядомасцю і (фармальным) усведамленнем чалавекам Бога, прычым Бог разумеецца тут толькі як забяспечанае прэдыкатам «святое» «быццё праз самога сябе», якое, вядома, можа атрымаць самае разнастайнае напаўненне. Але сфера абсалютнага быцця наогул, усё адно, даступная яна перажыванню або пазнанню ці не, гэтак жа неадлучна належыць да існасці чалавека, як і ягоная самасвядомасць ды ўсведамленне свету. Тое, што В. Гумбальт сказаў пра мову, а менавіта, што чалавек не мог яе «вынайсці», бо толькі дзякуючы мове чалавек ёсць чалавекам, мае гэткую сама дакладную рэлевантнасць і для фармальнай сферы быцця, якое пераўзыходзіць усе канчатковыя зместы досведу, як і цэнтральнае быццё самога чалавека, нейкага цалкам самастойнага ў сабе быцця, са святасцю, што выклікае пабожны страх. Калі выраз «паходжанне рэлігіі і метафізікі» разумець не проста як напаўненне гэтай сферы пэўнымі перадумовамі і вераваннямі, але і паходжанне самой гэтай сферы, то яно цалкам супадае з самім станаўленнем человека. У той самы момант, калі чалавек наогул усведамляе «свет» і сябе самога, ён павінен з выразнай неабходнасцю адкрыць своеасаблівы выпадак, кантынгенцыю таго факту, што «наогул свет ёсць, а не, наадварот, не ёсць»ішто«ён сам ёсць, а не, наадварот, не ёсць». Таму абсалютна няслушна будзе выводзіць «я ёсць» (як Дэкарт) або «свет ёсць» (як Тамаш Аквінскі) з агульнага палажэння «існавання абсалютнага быцця» і спадзявацца вывесці гэтую сферу абсалютнага са згаданых першых двух відаў быцця. Усведамленне свету, самасвядомасць і свядомасць Бога ўтвараюць пэўнае непарыўнае структурнае адзінства сапраўды гэтак жа сама, як трансцэндэнцыі прадмета і самасвядомасць узнікаюць у адным і тым жа акце «трэцяй reflexio». У той самы момант, калі з’явілася «не, не» паводле стаўлення да пэўнай рэчаіснасці, у якім канстытуявалася духоўнае актуальнае быццё ды яго ідэальныя аб’екты; у той самы момант, калі паўсталі адкрытыя да свету паводзіны і жарсць, якая ніколі не меншае і не супакойваецца на нейкай дадзенасці, да бязмежнага прасоўвання ў адкрытую «сусветную» сферу, у той самы момант, калі чалавек у працэсе свайго станаўлення разбурыў уласцівыя жывёльнаму жыц-
цю, што папярэднічала яму, метады прыстасавання да навакольнага асяроддзя і выбраў процілеглы шлях шлях прыстасавання адкрытага «свету» да сябе і да свайго жыцця, якое зрабілася арганічна стабільным, у той самы момант, калі «чалавек» паставіў сябе па-за «прыродаю», каб зрабіць яе аб’ектам свайго панавання і новага мастацкага і знакавага прынцыпу, менавіта ў гэты самы момант чалавек павінен быў неяк зафіксаваць свой цэнтр па-за светам і па той яго бок. Ён ужо больш не мог усведамляць сябе простым «чальцом» або простаю «часткаю» свету, над якім ён гэтак адважна сябе паставіў.
Пасля гэтага адкрыцця кантынгенцыі свету і як дзіўнага выпадку ядра свайго быцця, якое цяпер зрабілася эксцэнтрычным да свету, у чалавека былі дзве магчымасці паводзінаў. Па-першае, ён мог здзівіцца (Saupdfetv) гэтаму і прывесці ў рух свой пазнаўчы дух, каб спасцігаць абсалютнае і ўваходзіць у яго гэта крыніца любой метафізікі; аднак надта позна яна з’явілася ў гісторыі, і толькі ў нешматлікіх народаў. Але чалавек, праз сваё неадольнае імкненне да ратавання не толькі адзінкавага свайго быцця, але найперш усёй сваёй групы, на глебе і пры дапамозе каласальнага лішку фантазіі, закладзенай у ім першапачаткова ў процілегласць жывёле, мог засяляць гэтую сферу быцця любымі постацямі, каб ратавацца пад іх уладаю з дапамогаю культу і рытуалу, каб мець «за сабою» нейкую абарону і дапамогу, бо ў асноўным акце свайго адчужэння ад прыроды і апрадмечвання прыроды і ў адначасовым станаўленні яго самабытнасці і самасвядомасці ён, здавалася, парынаў у чыстае Нішто. Пераадоленне гэтага нігілізму ў форме такога ратавання, апірышча і ёсць тым, што мы называем рэлігіяй. Першапачаткова яна ёсць групавою і народнаю рэлігіяй. Толькі пазней, разам з узнікненнем дзяржавы, яна робіцца «рэлігіяй, якая мае ўласнага заснавальніка» (Stifterreligion). I наколькі несумненным ёсць тое, што свет дадзены нам спачатку як супраціў нашаму практычнаму тут-быццю ў жыцці, перш чым ён дадзены як аб’ект пазнання, гэтак жа не выклікае сумневаў тое, што кожнаму пазнанню, арыентаванаму пераважна на праўду або спробам такога пазнання кшталту «метафізікі», гістарычна павінны былі папярэднічаць такія спосабы мыслення ды ўяўленні пра гэтую наноў адкрытую сферу, якія даюць чалавеку сілу сцвердзіцца ў свеце; такую дапамогу першапачаткова аказваў чалавецтву «міф», а пазней «рэлігія», якая вылучылася з яго.
Макс Шэлер. Становішча чалавека ў космасе.
Пераклад Л. Баршчэўскага паводле: Scheier, М. Die Stellung des Menschen im Kosmos. Munchen, 1947. S. 10-11, 80-83.
ЭРНСТКАСІРЭР
...Мы сутыкаемся з адной з галоўных асаблівасцяў філасофскай антрапалогіі. Для гэтай антрапалогіі не характэрнае гэтак, як для іншых частак філасофскіх даследаванняў, павольнае, устойлівае развіццё агульных ідэй. Таксама ў гісторыі логікі, метафізікі і ў натурфіласофіі існуць самыя жорсткія супярэчнасці. Гэтую гісторыю ўслед за Гегелем можна ахарактарызаваць як дыялектычны працэс, у якім за кожнаю тэзаю ідзе антытэза. Тым не менш, існуе ўнутраная кагерэнт-
насць, дакладны лагічны парадак, які звязвае розныя фазы гэтага дыялектычнага працэсу. У той жа час, філасофская антрапалогія мае зусім іншы характар. Калі б мы хацелі апісаць яе сапраўднае значэнне і абсяг, то мы маглі б выказаць гэта не эпічнымі, а толькі драматычнымі сродкамі. Бо тут мы маем дачыненне не з мірным разгортваннем паняццяў або тэорый, а з сутыкненнем духоўных магутнасцяў, што процістаяць адна адной. Гісторыя філасофскай антрапалогіі наладавана наймацнейшымі жарсцямі і напластаваннямі пачуццяў. У ёй ідзецца не пра пэўную тэарэтычную праблему якім бы вялікім ні быў яе абсяг тут у цэнтры само прызначэнне чалавека, якое на поўны голас патрабуе адназначнага вырашэння...
КНІГІ ОНЛАЙН
