КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
П’ер Тэяр дэ Шардэн. Феномен чалавека. Пераклад Л. Баршчэўскага паводле: Teilhard de Chardin, Р. Le phenomene humain. Paris, 1956. P. 179-182. ГЕЛЬМУТ ПЛЕСНЭР Лсноўныя антрападагічныя законы I. Закон натурадьнай штучнасці Наколькі чалавек адпавядае патрабаванням сваёй жыццёвай сітуацыі? Як ён рэалізуе эксцэнтрычную пазіцыю? Якімі галоўнымі адметнымі рысамі павінна валодаць яго існаванне, уласцівае яму як жывой істоце? Ужо ў самім пытанні выказана зададзенае эксцэнтрычнасцю процістаянне чалавека сваёй жыццёвасці і жыццёвай сітуацыі. 3 эксцэнтрычнасці вынікае менавіта гэтае пытанне. Яго варта разглядаць не проста як адвольную пастаноўку праблемы, з якой філосаф падыходзіць да людзей (як і да ўсіх рэчаў на небе і на зямлі), але як (што знайшло свой выраз у слове) перашкоду, якую чалавек сутнасна-неабходна павінен пераадольваць, калі ён хоча жыць. I гэтае філасофскае пытанне, як, у сутнасці, усялякае пытанне, якое чалавек павінен сабе задаваць тысячу разоў у сваім жыцці: што я павінен рабіць, як я павінен жыць, як здзейсніць мне сваё існаванне, уяўляе сабою, пры ўсёй сваёй гістарычнай абумоўленасці, у сутнасці тыповы выраз разлому або эксцэнтрычнасці, якіх не змагла пазбегнуць ніводная, нават самая наіўная, набліжаная да прыроды, суцэльная, жыццярадасная і традыцыяналісцкая эпоха ў гісторыі чалавецтва. Былі, што праўда, і будуць паўтарацца часы, якія не казалі пра гэта і ў якіх усведамленне канстытутыўнай бязроднасці чалавечай істоты затушоўвалася трывалай прывязанасцю да глебы і сям’і, да агменю і продкаў. Але і яны не ведалі спакою, няхай нават і шукалі яго. Ідэя раю, стану нявіннасці, залатога веку, без якіх не магло пражыць ніводнае пакаленне людзей (сёння гэтая ідэя атрымала назву «супольнасці»), гэта сведчанне таго, чаго не хапае чалавеку, і сведчанне яго ведаў пра тое, дзякуючы чаму ён узняўся над жывёламі. Як эксцэнтрычна арганізаваная істота ён павінен яшчэ толькі зрабіць сябе такім, які ён ужо ёсць. Толькі так зможа ён выканаць навязаны яму формаю яго быцця спосаб існавання не проста ператварыцца ў цэнтр сваёй пазіцыянальнасці (як гэта ўласціва жывёле, якая жыве, зыходзячы з свайго нутранога і якая ўсё адносіць да свайго нутранога стану), а знаходзіцца ў ім і тым самым адначасова ведаць пра сваю размешчанасць у ім. Гэты быццёвы модус знаходжання ў сваёй размешчанасці магчымы толькі як выкананне, якое ідзе з цэнтра размешчанасці. Адзін з падобнага кшталту спосабаў бытнасці выконваецца толькі ў якасці рэалізацыі. Чалавек жыве толькі тады, калі вядзе жыццё. Быць чалавекам азначае «адасабленне» быцця жывым ад быцця як такога і выкананне гэтага адасаблення, праз што пласт жыццёвасці паўстае як квазісамастойная сфера, якая для жывёлы і расліны застаецца несамастойным момантам быцця, уласцівай яму якасцю (нават і там, дзе яна арганізоўвае, утварае форму для аднаго тыпу жыццёвага быцця, а менавіта, для жывёлы). У выніку гэтага чалавек не проста пражывае да канца тое, што ён ёсць, ён ані не зжывае сябе (беручы гэты выраз у яго радыкальнай непасрэднасці), ані не робіць сябе толькі тым, што ён ёсць. Яго існаванне такое, што хоць ім і выклікана гэ- тае распазнаванне, што знаходзіцца ў ім, само яно ў той жа час узвышаецца над распазнаваннем. Такое чалавечае «становішча ўпоперак» філасофія тлумачыць яго эксцэнтрычнай пазіцыйнай формаю, але гэта мала што дае. Той, хто трапляе ў яго, знаходзіцца ў аспекце абсалютнай антыноміі: неабходнасці толькі зрабіцца тым, кім ты ўжо ёсць; весці тое жыццё, якім ты жывеш. Гэты асноўны закон уласнага існавання ўсведамляецца чалавекам у надзвычай разнастайных формах і адценнях значэнняў, але да яго заўсёды дамешваецца горыч ад усведамлення недасяжнасці тае натуральнасці, якая ўласцівая іншым жывым істотам. У свабодзе і здольнасці да прадбачання людзей страчана надзейнасць іх інстынктаў. Жывёлы існуюць наўпростава, не ведаючы пра сябе і пра рэчы; яны не бачаць сваёй галізны, і Айцец Нябесны, тым не менш, корміць іх. Чалавек жа, здабыўшы веды, страціў праз гэта шчырасць адносінаў; ён сузірае сваю галізну, саромеецца сваёй аголенасці і таму вымушаны весці сваё жыццё вакольнымі шляхамі праз штучна створаныя рэчы... II. Закон апасродкаванай непасрэднасці. Іманентнасць і экспрэсіўнасць Калі б вынікі чалавечых ініцыятыў немагчыма было абстрагаваць ад самога чалавека, яны б не здолелі спрыяць аднаўленню недаступнай для чалавека з онтычнага боку раўнавагі з дапамогаю штучных сродкаў. Нават самая простая прылада ёсць прыладаю толькі ў той меры, у якой у ёй выяўлены пэўны стан рэчаў, рэпрэзентаваны пэўны быццёвы стан. Толькі пры гэтых умовах робіцца прыдатнаю для выкарыстання нават самая прымітыўная прылада, найпрасцейшы інструмент. Калі прынята лічыць, што даступныя для выкарыстання рэчы нашага ўжытку атрымліваюць свой поўны сэнс і ўсё сваё быццё выключна з рук вынаходніка і сапраўдныя толькі адносна нашага абыходжання з імі, то гэта толькі палова праўды. Бо для тэхнічных дапаможных сродкаў (і больш за тое для ўсіх твораў і здзяйсненняў, якія бяруць пачатак у чалавечай творчасці) гэткаю ж істотнай будзе таксама і іх унутраная значнасць, іх аб’ектыўнасць, якая ёсць у іх тым, што можа быць толькі знойдзена і адкрыта, але не зроблена. У гэтым сэнсе ўсё, што атрымлівае сваё месца ў сферы культуры, паказвае як аўтарства чалавека, гэтак (і ў той жа ступені) і незалежнасць ад яго. Чалавек можа вынаходзіць у той меры, у якой ён адкрывае. Ён можа вырабляць толькі тое, што «ўжо» ёсць само па сабе», гэтак жа, як сам ён з’яўляецца чалавекам толькі тады, калі робіць сябе ім, і жыве калі вядзе сваё жыццё. Вырабляючы нешта, ён толькі стварае абставіны, пры якіх вынаходніцтва становіцца падзеяй і здабывае сваё аблічча. Тут чарговы раз узнаўляецца разгледжанае вышэй дачыненне карэлятыўнасці апрыёрных і апастэрыёрных элементаў, у агульных рысах вызначальнае, дый якое проста характарызуе пазіцыю жывой істоты або характару яе прыстасавання да навакольнага асяроддзя, але ўжо ў сферы ўсвядомленага дзеяння, якое робіцца творчым толькі тады, калі ёй удаецца спецыфічным чынам прыстасавацца да аб’ектыўнага свету. Таямніца творчасці, інтуіцыі, палягае ў шчаслівай знаходцы, калі чалавек сутыкаецца са светам рэчаў. Зусім не пошук чагосьці пэўнага ёсць першасным у сапраўдным вынаходніцтве бо той, хто не- шта шукае, у сапраўднасці ўжо знайшоў яго. Ён падпарадкаваны закону існага, згодна з якім знаходка ёсць простым ажыццяўленнем гарантавана здзяйсняльнага імкнення. У процілегласць гэтаму, першасным у пошуку і знаходжанні будзе карэлятыўнасць чалавека і свету, якая ўказвае, у сваю чаргу, на тоеснасць яго эксцэнтрычнай пазіцыйнай формы і структуры рэчавай рэальнасці (якая дакладна гэтак сама выяўляе «эксцэнтрычную» форму). Мы б не сталі сцвярджаць, што тым самым мы далі поўную характарыстыку сутнасці вынаходніцтва і ўдалай знаходкі. Вынаходніцтвам называецца таксама і пераход з магчымасці ў рэчаіснасць. Да вынаходніцтва малатка існаваў не ён сам, а фактычны стан быцця, якому ён надаў выраз. Грамафон, можна сказаць, саспеў для таго, каб быць вынайдзеным, ужо тады, калі было ўстаноўлена, што гукавыя хвалі могуць паддавацца механічным пераўтварэнням, і не чалавек быў вінаватым у гэтай з’яве. Тым не менш, грамафон трэба было вынайсці, гэта значыць трэба было знайсці прыдатную дзеля гэтага форму. Творчы прыём уяўляе сабою здольнасць выяўлення. Дзякуючы яму акт, які рэалізоўваецца і павінен абапірацца на дадзены прыродаю матэрыял, здабывае характар штучнасці... III. Закон утапічнага месцазнаходжання. Ніякасць і трансцэндэнцыя Пад знакам гэтых слоў праходзіць усё чалавечае існаванне. Эксцэнтрычная форма існавання штурхае чалавека да культуратворчасці, абуджае патрэбы, якія могуць быць здзейсненыя толькі з дапамогаю сістэмы штучных аб’ектаў, і адначасова тым самым накладае на іх адбітак тленнасці. Людзі ва ўсе часы дасягаюць таго, чаго хочуць. У той жа час, як толькі яны гэтага дасягаюць, нябачны чалавек у іх пераступае ўжо цераз іх. Яго канстытутыўная неўкаранёнасць засведчваецца рэальнасцю сусветнай гісторыі. Але чалавек адкрывае гэтую неўкаранёнасць і ў самім сабе. Яна дае яму ўсведамленне ўласнай ніякасці і, у дадатак да гэтага, ніякасці свету. Перад абліччам гэтага Нічога яна абуджае ў ім усведамленне сваёй унікальнасці і адзінасці, а ў дадатак да гэтага таксама індывідуальнасці гэтага свету. Так абуджаецца ў ім свядомасць абсалютнай выпадковасці яго існавання і разам з тым і ідэя асновы свету, ідэя самаісна-неабходнага быцця, абсалюту або Бога. Шго праўда, гэтая свядомасць пазбаўлена адчування непахіснай дакладнасці. Падобна да таго, як эксцэнтрычнасць не дапускае адназначнай фіксацыі ўласнага становішча (гэта значыць, яна патрабуе яго, але пры гэтым кожны раз і ліквідуе пастаяннае анулюе ўласнае вызначэнне), так і чалавеку не дадзена ведаць, «дзе» знаходзяцца ён сам і адпаведная яго эксцэнтрычнасці рэчаіснасць. Калі ж так ці інакш ён хоча знайсці развязак, яму застаецца толькі скачок у веру. Гістарычна ў прасторах розных культур паняцці і пачуццё індывідуальнасці і ніякасці, выпадковасці і чароўнай асновы ўласнага жыцця і свету несумненна змяняліся ў сваіх вобразах ды сваёй значнасці для жыцця. Але ў іх захоўвалася апрыёрнае, закладзенае разам з самою жыццёваю формаю чалавека ядро ядро ўсялякай рэлігійнасці. Можна спрачацца наконт таго, ці мае рэлігія сваёй істотнаю перадумоваю патрэбу ў адкупленні, ці ж яна толькі de facto выконвае ў верніка функцыю адку- плення. Уяўленні пра Боскае змяняюцца ўяўленнямі пра святое і чалавечае. Адно толькі характэрна для любой формы рэлігійнасці: яна надае ўсяму канчатковасць. Тое, што не могуць даць чалавеку ані прырода, ані дух, тое гранічнае, якое гучыць як «Гэта так!», яна хоча яму даць. Гранічная сувязь і залучанасць, месца яго жыцця і смерці, дыскрэтнасць, замірэнне з лёсам, тлумачэнне рэчаіснасці, радзіма усё гэта дорыць толькі рэлігія. Паміж ёю і культураю, нягледзячы на ўсе гістарычныя замірэнні ды такія папулярныя ў наш час узаемапрысяганні ў вернасці, якія рэдка калі гучаць шчыра, існуе абсалютная варожасць. Той, хто сумуе па доме, радзіме, дыскрэтнасці, павінен прынесці сябе ў ахвяру веры. Той жа, хто трымаецца духу, назад не вяртаецца.