Уводзіны ў філасофію
нарысы, тэксты
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 332с.
Мінск 2019
Чалавек здолеў адкрыць новы спосаб свайго прыстасавання да асяроддзя. У чалавека паміж сістэмаю рэцэптараў і эфектараў, якія маюцца ва ўсіх відаў жывёл, ёсць і трэцяе звяно, якое можна назваць сімвалічнаю сістэмаю. Гэты новы набытак цалкам перамяніў усё чалавечае жыццё. У параўнанні с іншымі жывёламі чалавек жыве не проста ў больш шырокай рэальнасці ён жыве як бы ўновым вымярэнні рэальнасці. Існуе несумнеўнае адрозненне паміж арганічнымі рэакцыямі і чалавечымі адказамі. У першым выпадку на знешні стымул даецца просты і непасрэдны адказ; у другім адказ затрымліваецца. Ён перапыняецца і позніцца з прычыны павольнага і складанага працэсу мыслення, На першы погляд такую затрымку наўрад ці можна лічыць набыткам. Шмат якія філосафы перасцерагалі чалавека ад гэтага ўяўнага прагрэсу. «Чалавек, які разважае, кажа Русо, гэта проста сапсаваная жывёла»: выхад па-за межы арганічнага жыцця цягне за сабою пагаршэнне, а не паляпшэнне чалавечай прыроды.
Аднак сродкаў супраць такога павароту ў натуральнай хадзе рэчаў няма. Чалавек не можа пазбавіцца ад свайго набытку. Ён можа толькі прыняць умовы свайго ўласнага жыцця. Чалавек жыве з гэтага часу не толькі ў фізічным, але і ў сімвалічным універсуме. Мова, міф, мастацтва, рэлігія часткі гэтага ўніверсуму, тыя розныя ніткі, з якіх сплятаецца сімвалічная сетка, складаная тканіна чалавечага досведу. Увесь чалавечы прагрэс у мысленні і досведзе ўдасканальвае і адначасова ўмацоўвае гэтую сетку. Чалавек ужо не процістаіць рэальнасці беспасярэдне: ён не сутыкаецца з ёю тварам да твару. Фізічная рэальнасць як бы аддаляецца па меры таго, як узрастае сімвалічная актыўнасць чалавека. Замест таго, каб звярнуцца да саміх рэчаў, чалавек пастаянна звернуты на самога сябе. Ён настолькі пагружаны ў лінгвістычныя формы, мастацкія вобразы, міфічныя сімвалы ці рэлігійныя рытуалы, што не можа нічога бачыць і ведаць без умяшальніцтва гэтага штучнага пасярэдніка. Так яно адбываецца не толькі ў тэарэтычнай, але і ў практычнай сферы. Нават тут чалавек не можа жыць у свеце канкрэтных фактаў або згодна са сваімі непасрэднымі жаданнямі ды патрэбамі. Ён жыве, хутчэй, сярод уяўных эмоцый, у надзеі і страхах, сярод ілюзій ды іх страт, сярод уласных фантазій і мрояў...
3 гэтага дасягнутага намі цяпер пункту погляду мы можам удакладніць і пашырыць класічнае вызначэнне чалавека. Насуперак усім намаганням сучаснага ірацыяналізму гэтае вызначэнне чалавека як рацыянальнай жывёлы ані не страціла сваёй сілы. Рацыянальнасць рыса, напраўду ўнутрана ўласцівая ўсім разнавіднасцям чалавечай дзейнасці. Нават міфалогія гэта не проста неапраца-
ваная маса забабонаў або нагрувашчванне памылак; яе нельга назваць проста хаатычнаю, бо яна валодае сістэматызаванаю або канцэптуальнаю формаю («Форма паняцця ў міфалагічным мысленні», 1921); з іншага боку, аднак, нельга характарызаваць структуру міфа як рацыянальную. Часта мову атаесамляюць с розумам або з сапраўднай крыніцаю розуму. Але такое вызначэнне, як лёгка заўважыць, не ахоплівае ўсяго абсягу паняцця. Гэта pars pro toto: г. зн. яно прапануе нам частку замест цэлага. Бо разам с канцэптуальнаю моваю існуе эмацыйная мова; нароўні з лагічнаю або навуковаю моваю існуе мова паэтычнага ўяўлення. Першапачаткова мова выказвала не думкі або ідэі, а пачуцці і афекты. I нават рэлігія «ў межах чыстага розуму» як яе разумеў і распрацоўваў Кант, гэта таксама адно толькі абстракцыя. Яна дае толькі ідэальную форму, толькі цень таго, што ўяўляе сабою сапраўднае канкрэтнае рэлігійнае жыццё. Вялікія мысляры, якія вызначалі чалавека як animal rationale рацыянальную жывёлу, не былі эмпірыкамі; яны і не спрабавалі даць эмпірычную карціну чалавечае прыроды. Такім вызначэннем яны, хутчэй, выказвалі асноўны маральны імператыў. Розум вельмі неадэкватны тэрмін для комплекснага абазначэння формаў чалавечага культурнага жыцця ва ўсім яго багацці і ўсёй разнастайнасці. Але ўсе гэтыя формы сутнасна ёсць сімвалічнымі формамі. Замест таго, каб вызначаць чалавека як animal rationale, мы павінны, такім чынам, вызначыць яго як animal symbolicum жывёлу, што творыць сімвалы. Менавіта так мы зможам пазначыць яго спецыфічнае адрозненне, і праз гэта зразумець новы шлях, адкрыты чалавеку, шлях цывілізацыі.
Эрнст Касірэр. Эсэ пра чалавека. Уводзіны ў філасофію культуры. Пераклад Л. Баршчэўскага паводле: Cassirer, Е. An Essay on Man. An Introduction to a Philosophy of Human Culture. N. Y„ 1944. S. 24-25, 42-44.
МІКАЛАЙ БЯРДЗЯЕЎ
Як зразумець дачыненні паміж філасофіяй і навукай, як размежаваць іх сферы, як усталяваць паміж імі канкардат? Зусім не дастаткова вызначыць філасофію як навуку аб прынцыпах або як найбольш абагульненыя веды пра свет як цэлае, ці нават як навуку пра існасць быцця. Галоўную прыкмету, што адрознівае філасофскае пазнанне ад навуковага, трэба бачыць у тым, што філасофія пазнае быццё з чалавека і праз чалавека, у чалавеку бачыць разгадку сэнсу; навука ж не пазнае быццё як бы па-за чалавекам, абстрагуючыся ад чалавека. Таму для філасофіі быццё гэта дух, для навукі ж быццё гэта прырода. Зразумела, што гэтае адрозненне духу ды прыроды, не мае нічога агульнага з адрозніваннем псіхічнага і фізічнага. Філасофія ўрэшце непазбежна становіцца філасофіяй духу, і толькі ў такой сваёй якасці яна не залежыць ад навукі. Філасофская антрапалогія павінна быць галоўнай філасофскай дысцыплінаю. Філасофская антрапалогія гэта цэнтральная частка філасофіі духу. Яна прынцыпова адрозніваецца ад навуковага біялагічнага, сацыялагічнага, псіхалагічнага вывучэння чалавека. I адрозненне гэтае палягае ў тым, што філасофія даследуе чалавека з чалавека
і ў чалавеку, даследуе яго як прыналежнага да царства духу; навука ж даследуе чалавека як прыналежнага да царства прыроды, г. зн. па-за чалавекам, як аб’ект. Філасофія зусім не павінна мець аб’екта, бо нішто для яе не павінна рабіцца аб’ектам, аб’ектываваным. Асноўная прыкмета філасофіі духу гэта тое, што ў ёй адсутны аб’ект пазнання. Пазнаваць з чалавека і ў чалавеку якраз і значыць: не аб’ектываваць, і тады толькі адкрываецца сэнс. Сэнс адкрываецца толькі тады, калі я ў сабе, г. зн. у духу, і калі для мяне няма аб’ектнасці, прадметнасці. Усё, што ёсць для мяне прадметам, пазбаўлена сэнсу. Сэнс маецца толькі ў тым, што ўва мне і са мною, г. зн. у духоўным свеце. Прынцыпова адрозніваць філасофію ад навукі можна, толькі прызнаўшы, што філасофія гэта неаб’ектываванае пазнанне, пазнанне духу ў сабе, а не ў яго аб’ектывацыі ў прыродзе, г. зн. пазнанне сэнсу і далучэнне да сэнсу. Навука ды навуковае прадбачанне забяспечваюць чалавека і надаюць яму сілы, але яны ж могуць спустошыць свядомасць чалавека, адарваць яго ад быцця і быццё ад яго. Можна было б сказаць, што навука заснавана на адчужэнні чалавека ад быцця і адчужэнні быцця ад яго. Чалавек, які пазнае паза быццём, і быццё, якое пазнаецца па-за чалавекам. Усё робіцца аб’ектам, г. зн. адчужаным і тым, што процістаіць. I свет філасофскіх ідэй перастае быць маім светам, які ўва мне раскрываецца, робіцца светам, што мне процістаіць і ёсць мне чужым, светам аб’ектным. Вось чаму і даследаванні па гісторыі філасофіі перастаюць быць філасофскім пазнаннем, а робяцца пазнаннем навуковым. Гісторыя філасофіі будзе філасофскім, а не толькі навуковым пазнаннем адно ў тым выпадку, калі свет філасофскіх ідэй для таго, хто пазнае, будзе яго ўласным унутраным светам, калі ён будзе яго пазнаваць з чалавека і ў чалавеку...
Мікалай Бярдзяеў. Аб прызначэнні чалавека. Досвед парадаксальнай этыкі.
Пераклад Р. Грудніцкага паводле: Ммр фмлософнм: кн. для чтення. Ч. I.
Москва, 1991. С. 113-114.
МАРЦІН БУБЕР
Тое, што распачаў Гегель, павінна было надаць чалавеку новае пачуццё ўпэўненасці і падрыхтаваць яму новы касмічны дом. Капернікаўская прастора не пакідала надзеі хоць на які дом; Гегель будуе яго толькі ў часе, які ёсць «найвялікшаю сілаю ўсяго існага». Новым домам для чалавека павінен зрабіцца час у абліччы гісторыі, сэнс якой цалкам адкрыты нашаму досведу і пазнанню. Сістэма Гегеля гэта трэцяя ў гісторыі заходнееўрапейскай думкі спроба здабыць упэўненасць; пасля касмалагічнай спробы Арыстотэля і тэалагічнай Тамаша Аквінскага гэта лагалагічная спроба. Усялякая няўпэўненасць, усялякая туга па сэнсе, увесь страх перад актам выбару, уся невычарпальнасць праблематыкі чалавека пераадоленыя. Сусветны розум няўхільна пракладае свой шлях у гісторыі, а чалавек пазнае гэты шлях; больш за тое, яго пазнанне гэта сапраўдная мэта і канец шляху, на якім праўда ў сваім ажыццяўленні пазнае самую сябе. Фазы гэтага шляху змяняюцца ў абсалютным парадку; іх суверэнны валадар закон дыялектыкі, згодна з якім
тэза і антытэза знаходзяць сваё вырашэнне ў сінтэзе. Упэўненай хадою, як бы пераходзячы з паверху на паверх і з пакоя ў пакой гэтага надзейна збудаванага дома з трывалым падмуркам, сценамі і дахам, перасоўваецца ўсёведны чалавек Гегеля ўнутры новага дома сусветнай гісторыі, сэнс якой яму дасканала вядомы. I калі нават ён сумленна заглыбіцца ў метафізіку, позірк яго будзе надзейна абаронены ад галавакружных перспектыў, бо тут усё добра праглядаецца. Малады чалавек, якога з часоў сцвярджэння Капернікавай тэорыі ахопліваў страх перад бясконцасцю і які, разнасцежваючы ўначы акно свайго пакойчыка, кожны раз апынаўся адзін пасярод апраметнай цемры, мог нарэшце супакоіцца: калі космас у яго бясконца вялікім і бясконца малым нізвання яму не рады, то ўжо непахісны парадак гісторыі, якая ёсць «нічым іншым, акрамя як здзяйсненнем духу», у кожным выпадку прыме яго як роднага. Адзінота пераможана, і пытанне пра чалавека адсунута ўбок.
Але пры гэтым узнікае цікавы гістарычны феномен. У ранейшыя часы, каб разбурыць вобраз надзейнага і абжытага космасу і аднавіць у сваіх правах антрапалагічнае пытанне, патрабавалася крытычная праца некалькіх пакаленняў. Гегелеўская мадэль светабудовы мае несакрушальнае ўздзеянне на ўсе сферы духоўнага жыцця на працягу стагоддзя; але адразу ж пасля яе зацвярджэння пачынаецца і змаганне з ёю, падчас якога зноў вылучаецца патрабаванне антрапалагічнай перспектывы. Сусветны дом Гегеля цудоўны, у ім усё можна патлумачыць, яго можна пераймаць, але як жытло ён нічога не варты. Інтэлект сцвярджае яго, слова усхваляе, аднак сапраўдны чалавек сюды ўваходу не мае. У Арыстотэлевым космасе рэальны чалавек антычнасці, як і рэальны чалавек хрысціянскай эпохі ў космасе Аквіната, адчуваюць сябе як дома. Аднак для сапраўднага сучаснага чалавека свет Гегеля так і не стаў сапраўдным светам...
КНІГІ ОНЛАЙН
