Уводзіны ў філасофію
нарысы, тэксты
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 332с.
Мінск 2019
Але якоекольвечы дадаванне з нашага боку залішняе не толькі ў тым дачыненні, што паняцце і прадмет, мерка і тое, што падлягае праверцы, самі знаходзяцца ў свядомасці, але мы пазбаўляемся таксама ад цяжкое працы параўноўваць тое
і другое і ажыццяўляць праверку як такую, так што і ў гэтым сэнсе, пакуль свядомасць правярае саму сябе, нам застаецца толькі простае назіранне. Бо свядомасць ёсць, з аднаго боку, усведамленнем прадмета, а з друтога боку, усведамленне самое сябе: свядомасць таго, што для яе ёсць праўдзівым, і свядомасць свайго ведання пра гэта. Паколькі абедзве існуюць дзеля аднаго і таго ж, то ў самім гэтым ёсць іх параўнанне; дзеля аднаго і таго ж высвятляецца, ці адпавядае яго веданне аб прадмеце апошняму або не адпавядае. Што праўда, прадмет здаецца адным і тым жа толькі такім, якім свядомасць яго ведае; здаецца, быццам яна не можа даведацца, якім ён ёсць не дзеля аднае і тае ж свядомасці, а тым, што ў сабе, і, гэткім чынам, нібыта яно не можа праверыць на ім і сваё веданне. Аднак менавіта ў тым, што свядомасць наогул мае веды аб прадмеце, ужо і маецца адрозненне, якое палягае ў тым, што для яго ёсць тое, што «ў-сабе», а пэўным іншым момантам ёсць веданне або быццё прадмета дзеля свядомасці. На гэтым адрозніванні, якое маецца ў наяўнасці, грунтуецца праверка.
Калі ж у гэтым параўнанні адно не адпавядае другому, то, імаверна, свядомасць павінна змяніць сваё веданне, каб узгадніць яго з прадметам; але са змяненнем ведання для яго фактычна змяняецца і сам прадмет, бо наяўнае веданне сутнасна было веданнем аб прадмеце; разам з веданнем і прадмет робіцца іншым, бо ён сутнасна належаў гэтаму веданню. Тым самым для свядомасці высвятляецца, што тое, што раней было дадзена яму як «у-сабе», не ёсць у сабе, ці што яно было ў сабе толькі дзеля яго. Вось жа, паколькі свядомасць у дачыненні да свайго прадмета знаходзіць сваё веданне не адпаведным яму, то не застаецца нязменным і сам прадмет; інакш кажучы, змяняецца мерка, крытэр праверкі, паколькі тое, дзеля чаго ён прызначаўся быць меркаю, не вытрымлівае праверкі; і праверка ёсць праверкаю не толькі ведання, але і свайго крытэру.
Гэты дыялектычны рух, што здзяйсняецца свядомасцю ў самой сабе як у дачыненні да свайго ведання, так і датычна свайго прадмета паколькі для яго ўзнікае з гэтага новы сапраўдны прадмет ёсць, уласна кажучы, тым, што называецца досведам. У гэтым дачыненні ў толькі што згаданым працэсе варта яшчэ больш выразна падкрэсліць адзін момант, праз які праліваецца новае святло наконт навуковага боку далейшага выкладу. Свядомасць ведае нешта, гэты прадмет ёсць існасцю або тым, што «ў-сабе»; але ён і для свядомасці ёсць тым, што «ў-сабе»; тым самым выступае двухсэнсоўнасць гэтага праўдзівага. Мы бачым, што свядомасць мае цяпер два прадметы: адзін першае «ў-сабе», другі быццё дзеля яе гэтага «ў-сабе». Другі прадмет здаецца перадусім толькі рэфлексіяй свядомасці ў самой сабе, уяўленнем не пэўнага прадмета, а толькі яе ведання пра Той першы. Аднак, як ужо было паказана, для свядомасці пры гэтым змяняецца першы прадмет: ён перастае быць тым, што «ў-сабе», і робіцца для яго такім, які ёсць тым, што «ў-сабе», толькі дзеля яе; але тым самым тады ён ёсць быццём дзеля яе гэтага «ў-сабе», а гэта значыць, што ён ёсць існасцю або яе прадметам. Гэты новы прадмет утрымлівае ў сабе мізэрнасць першага, ён ёсць набытым па-над ім досведам.
Г. В. Ф. Гегель. Фенаменалогія духу. Пераклад Л. Баршчэўскага паводле: Georg Wilhelm Friedrich Hegels Phanomenologie des Geistes. Leipzig, 1907. S. 57-59.
АНЁЛДОЎГІРД
.. .Toe, што аднойчы было праўдзівым, павінна быць гэткім вечна. А калі ў якімкольвечы аб’екце чалавечага пазнання дакладны выклад пытання спалучаўся з праўдаю, то гэтая апошняя, вядома ж, павінна быць прызнаная ўсімі розумамі, якія яе шукаюць. Бо хто б наважыўся сцвярджаць, што, да прыкладу, тое, што было бясспрэчнаю праўдай у дзявятым стагоддзі, можа зрабіцца памылковым у дзевятнаццатым стагоддзі? Або што існуюць такія праўды, якія ніколі не здолеюць дакладна нешта растлумачыць і, не даступныя праз гэта агульнаму разуменню, павінны быць аб’ектам разважанняў толькі невялікай колькасці прывілеяваных розумаў, якія патрабуюць ім верыць на слова? Гэтая заўвагі прывялі мяне да наступнае высновы: па-першае, усё, што ў велізарнай колькасці разнастайных твораў, думак і сістэм, што з’явіліся пачынаючы ад самых пачаткаў філасофіі аж да цяперашняга часу дзеля таго, каб растлумачыць розныя яе часткі а менавіта тыя, пра якія тут ідзе гаворка, што ўсё тое, паўтараю, што перажыло розныя эпохі ды змены ў развіцці гэтае здольнасці і дайшло да нас як бясспрэчная праўда, прызнаная ўсімі, мы павінны лічыць праўдзівым. Па-другое, калі ў гэтых навуках пэўныя пастулаты, хоць бы яны і не набылі ўсеагульнага прызнання, але зрабіліся перакананнямі большасці вучоных людзей, а па-за тым захоўвалі сваю папулярнасць, дык толькі адно гэта павінна змушаць нас не адмаўляцца паспешліва ад гэтых пастулатаў і не аддаваць перавагі новым меркаванням і думкам, пакуль гэтыя апошнія не будуць грунтоўна даказаны праз выклад сутнасці рэчаў, які заваюе прызнанне ўсёй навуковай супольнасці або хоць бы яе большай часткі. Бо вядома, што могуць рабіцца пастулаты, нагэтулькі складаныя паводле свайго значэння, што іх неабходна разглядаць з розных бакоў; але маючы ў сабе штосьці ў пэўным сэнсе праўдзівае, яны, разам з тым, могуць быць недакладна сфармуляванымі або нават, з іншага боку, спалучацца з няўдалым спосабам успрымання аб’екта. Але ў такім выпадку для чалавека, які шчыра і разважліва шукае праўды, не можа існаваць іншага правіла, як толькі трымацца таго, што здаецца больш зразумелым і відавочным для большасці адукаваных чытачоў і што ўжо было выпрабавана часам хіба што некаму ўдалося паглыблена спазнаць грунтоўнасць пэўных думак і новых заўваг у такой ступені, што ён не можа не толькі сам усвядоміць сваё перакананне, але і прымусіць іншых прыняць гэтае перакананне. Гэта, здаецца, адзіны спосаб, з дапамогаю якога абвяргаюцца старыя меркаванні або касуюцца забабоны ў тых навуках, якія не заснаваныя на эксперыменце.
Анёл Доўгірд. Пра логіку, метафізіку і маральную філасофію. Перакпад Л. Баршчэўскага паводле: Dowgird, A. О loice, metafizyce і filozofii moralney. W Wilnie, 1821. Str. 9-11.
ВІЛЬГЕЛЬМ ВІНДЭЛЬБАНД
...Увесь падмурак нашага душэўнага жыцця, вяршыні якой азораны зменлівым святлом згусткаў свядомасці, складаецца з несвядомых працэсаў, ад узаемных дачыненняў якіх у кожнай дадзенай хвілі цалкам залежыць змест на-
шае свядомасці. Само паняцце гэтых несвядомых працэсаў выключае мажлівасць іх успрымання; мы можам толькі рабіць выснову аб іх наяўнасці паводле таго ўздзеяння, якое яны робяць на свядомасць, і наша веданне іх змушана абмежавана гэтымі іх праявамі. Таму, не ведаючы непасрэдна іх існасці і, перш за ўсё, не вызначаючы загадзя іх дачыненняў да фізічных працэсаў, мы можам вызначаць гэтыя несвядомыя станы толькі праз тыя ўсвядомленыя функцыі, падмурак якіх яны ўтвараюць; і трэба было б заўсёды быць асцярожнымі і не забывацца, што «несвядомае ўяўленне», «несвядомае пачуццё», «несвядомая цяга» заўсёды абазначаюць само-ў-сабе, не вядомае нам, але неабходна дапушчальнае на падставе шэрагу фактаў псіхічнага стану, які, усвядомлены, робіцца ўяўленнем, пачуццём, цягаю або воляю.
Толькі ў двух напрамках гэтае дапушчэнне павінна лічыцца праўдападобным: з аднаго боку, такія несвядомыя станы ўласцівыя элементарным момантам зместаў душэўнага жыцця, функцый адчуванняў, інстынктаў ды пачуццяў, якія знаходзяцца ў беспасярэдняй сувязі з фізічным жыццём; з другога боку, гэтыя несвядомыя працэсы ўласцівыя зместам уяўленняў, даступным успамінам, і прытым не толькі ў сэнсе «ўтрымання» ў памяці простых элементаў, але і асабліва ў сэнсе захавання створаных свядомасцю спалучэнняў гэтых уяўленняў...
Усеагульная адзіная тэндэнцыя, што дамінуе ва ўсёй нашай рэфлексіі, можа быць сфармуляваная так: мы хочам зразумець залежнасць, у якой знаходзяцца адзінкавае і агульнае. У гэтым палягае абсалютны падмурак усяго навуковага мыслення. Тут, у гэтым пункце выяўляецца адрозненне паміж навуковаю і эстэтычнаю функцыямі: у той час як позірк мастака з любоўю спыняецца на прыватным ва ўсёй яго індывідуальнай своеасаблівасці, пазнаваўчы розум, як і розум, практычна дзейны, імкнецца падвесці прадмет пад больш агульную форму ўяўлення, адкінуць усё непатрэбнае дзеля гэтай мэты і захаваць толькі «істотнае». Усёабдымны ўплыў, які меў Арыстотэль на развіццё чалавечай навукі, палягае менавіта ў тым, што ён зрабіў гэтае асноўнае дачыненне паміж агульным і прыватным цэнтральным пунктам як сваёй метафізікі, гэтак і сваёй логікі. Агульнае значэнне гэтага асноўнага дачынення не меншае і праз тую акалічнасць, што ўсеагульнае і істотнае паводле свайго зместу мае іншы сэнс у гістарычным даследаванні, чым у прыродазнаўчых навуках, што ў першым выпадку яно азначае суадносіны фактаў паводле іх каштоўнасці, у другім іх заканамернасць...
Вось жа, усялякае чалавечае пазнанне рухаецца паміж двума полюсамі: на адным баку знаходзяцца асобныя адчуванні, на другой агульныя палажэнні, якія выяўляюць вядомыя правілы аб магчымых адносінах або дачыненнях паміж згаданымі адчуваннямі. Усё навуковае мысленне скіраванае на тое, каб з дапамогаю лагічных формаў злучэння падпарадкаваць адчуванні гэтым агульным правілам. Менавіта таму ў падмурку ўсіх лагічных формаў ляжыць ідэя сувязі прыватнага з агульным, залежнасці першага ад апошняга. Усё наша пазнанне палягае ў злучэнні найбольш агульнага з найбольш прыватным пры дапамозе прамежкавых звёнаў, якія ствараюцца рэфлексіяй. Вось жа, пэўнасць і праўда ўсіх гэтых прамежкавых звёнаў палягае, у канчатковым рахунку, у пэў-
насці і праўдзе названых двух элементаў адчуванняў і агульных палажэнняў. Усё, што знаходзіцца паміж імі, даказваецца з іх праз выкарыстанне законаў логікі.
Вільгельм Віндэльбанд. Прэлюдыі. Артыкулы
і прамовы да ўводзінаў у філасофію. Пераклад Л. Баршчэўскага паводле: Windelband, W. Praludien. Aufsatze und Reden zur Einleitung in die Philosophic.
Tubingen, 1907. S. 259-260, 321-322.
АЛФРЭД HOPT ЎАЙТХЕД
КНІГІ ОНЛАЙН
