Уводзіны ў філасофію
нарысы, тэксты
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 332с.
Мінск 2019
Суб’ект гэта той, хто пазнае, аб’ект гэта тое, што пазнаецца. Такім чынам, у гэтай інтэрпрэтацыі аб’ектна-суб’ектнасці адносіны паўстаюць як стасункі пазнаваўчага і таго, хто пазнае. Адсюль вынікае, што чым выразней мы пазнаём прыклад гэтыхадносінаў, тымз большаюўпэўненасцю мы можам выкарыстоўваць іх дзеля інтэрпрэтацыі статусу досведу ва ўніверсуме рэчаў. Адсюль зварот Дэкарта да яснасці і выразнасці.
Гэтая дэдукцыя мае на ўвазе, што суб’ектна-аб’ектныя адносіны з’яўляюцца фундаментальнаю структурнаю мадэллю досведу. Я згодны з гэтым меркаваннем...
Усялякія веды ёсць усвядомленым распазнаваннем аб’ектаў, дадзеных у досведзе. Але гэтае свядомае распазнаванне, якое ёсць пазнаннем, не больш як дадатковы чыннік у суб’ектнай форме ўзаемадзеяння суб’екта і аб’екта. TaTae ўзаемадзеянне ёсць тым матэрыялам, што стварае індывідуальныя рэчы, якія складаюць адзіную рэальнасць універсуму. Індывідуальныя рэчы ёсць індывідуальнымі праявамі досведу, актуальнымі сутнасцямі.
Але мы не можам так проста пазбавіцца ад пазнання. Урэшце, менавіта да яго імкнуцца філосафы. Усё пазнанне адбываецца з непасрэднага інтуітыўнага назірання і верыфікуецца ім. Я прымаю гэтую аксіёму эмпірызму ў гэткай яе агульнай форме.
Алфрэд Норт Ўайтхед. Прыгоды ідэй.
Пераклад Л. Баршчэўскага паводле: Whitehead, A. N. Adventures of Ideas.
N. Y„ 1969. P. 225, 227-228.
ЛЕЎШАСТОЎ
...Тэорыя пазнання, якая, урэшце, заснаваная на гісторыі пазнання, што існавала дагэтуль, і на некалькіх вельмі сумнеўных абстрактных меркаваннях, гэта выдумка прадстаўнікоў пэўнае касты, якая да нічога не абавязвае und die Natur zuletzt sich doch ergriinde18. Якая шалёная нецярплівасць ахоплівае нас ча-
18 I ўсё-ткі прырода, урэіцце, сябе спазнае (нямецк.).
сам, калі мы пачынаем думаць, што мы не ведаем і ніколі не ўведаем вялікае сусветнае таямніцы! Мне падаецца, што няма ніводнага чалавека на свеце, які ні разу ў жыцці не адчуваў бы шалёнай патрэбы разгадаць дзівосную загадку. Нават тыя філосафы-флегматыкі, якія вынайшлі тэорыю пазнання, хаваючыся ад чужых вачэй, усё ж раз-пораз рабілі нясмелыя спробы метадалагічных вылазак, патаемна спадзеючыся, што гэткім спосабам можна працерабіць сабе шлях да нязведанага, насуперак іх тоўстым кнігам, у якіх занудна і бязглузда даводзяцца вялікія перавагі навуковага пазнання. Чалавек або жыве, г. зн. спазнае жыццё, або ён вызваляецца ад высноў, накінутых яму абмежаваным досведам. Усё астатняе паходзіць ад нячысціка.
Леў Шастоў. Апафеоз беспадстаўнасці.
Пераклад Р. Грудніцкага паводле: Шестов, Л. Апофеоз беспочвенностн.
Ленмнград, 1991. С. 140.
ГАСТОН БАШЛЯР
У сапраўднасці, навуковая аб’ектыўнасць магчымая толькі ў тым выпадку, калі мы адарвём ад сябе аб’ект як такі, пераадолеем зачараванасць аднойчы зробленага выбару, спынім ды адпрэчым думкі, народжаныя першаснымі назіраннямі. Усялякая аб’ектыўнасць, дасягнутая праверкаю, супярэчыць першаму ўражанню ад аб’екта. Яна патрабуе спачатку ўсё паддаць крытыцы: адчуванні, здаровы сэнс, досвед нават самы звыклы; нарэшце, этымалогію, бо слова, прызначанае апяваць і спакушаць, часцей за ўсё разыходзіцца з думкаю. Чужая ў дачыненні да захапленняў, аб’ектыўная думка абавязана быць іранічнаю. Без гэтае варожае насцярожанасці мы ніколі не зоймем сапраўды аб’ектыўнай пазіцыі. Калі прадметам вывучэння робяцца людзі, роўныя, браты, то ў падмурку нашага метаду павінна ляжаць сімпатыя. Але, звярнуўшыся да інэртнага свету, што не жыве нашым жыццём, не хварэе на нашыя хваробы, не ведае нашых радасцяў, мы павінны здушыць любыя душэўныя парывы, прыцясняючы сваю ўласную асобу. Лініі руху паэзіі і навукі ад пачатку процілеглыя. Усё, на што можа спадзявацца філасофія, гэта дасягнуць узаемадапаўняльнасці паміж паэзіяй і навукаю, злучыць іх, як пару дакладна падагнаных дэталяў. Неабходна проціпаставіць экспансіўнаму духу паэзіі маўклівы дух навукі, які выяўляе здаровую перадузятасць.
Гастон Башляр. Псіхааналіз агню.
Пераклад Р. Грудніцкага (рэдакцыя паводле: Bachelard, G. La psychoanalyse du feu. Paris, 1992. P. 11-12).
ЛЮДВІГ ВІТГЕНШТАЙН
85. A што належыць да ведаў Кагосьці?.. Можа, веданне гісторыі? Чалавек павінен ведаць, што значыць: Зямля ўжо існавала гэтулькі і гэтулькі гадоў. Бо не кожны дарослы ды кампетэнтны чалавек павінен гэта ведаць. Мы бачым, як
людзі будуюць і разбураюць дамы, і нас падводзяць да пытання: «Як доўга ўжо стаіць гэты дом?» Але як чалавеку прыходзіць у галаву пытацца тое самае, напрыклад, пра гару? I ці ўсе людзі маюць паняцце пра «Зямлю» як пра «цела», што можа з’явіцца і знікнуць? Чаму я не мог бы ўяўляць сабе гару пляскатаю, але бясконцаю ва ўсіх кірунках (і таксама ў глыбіню)? Але ў гэткім выпадку можна было б сказаць: «Я ведаю, што гэтая гара існавала задоўга да майго нараджэння». А што, калі б мне напаткаўся чалавек, які ў гэта не верыць?
86. Што, калі ў сказе Мура19 «Я ведаю» замяніць на «Я абсалютна цвёрда перакананы»?
87. Ці не магчыма сцвярджальны сказ, які мог бы функцыянаваць у якасці гіпотэзы, выкарыстоўваць як прынцып даследавання і дзеяння? Гэта значыць: ці не можна яго проста вывесці з-пад сумневу, нават не выкарыстоўваючы якогакольвечы выразна сфармуляванага правіла? Ён прымаецца як нешта само сабою зразумелае, што ніколі не паддавалася сумневу, мажліва, нават ніколі не выказанае.
88. Можна, да прыкладу, настроіць усе нашы даследаванні так, каб гэткім чынам пэўныя сказы, як толькі яны выразна сфармуляваныя, знаходзіліся па-за межамі ўсялякага сумневу. Яны б знаходзіліся ўбаку ад шляху, якім ідзе даследаванне.
89. Нехта захацеў бы сказаць: «Усё сведчыць за і нішто супраць таго, што Зямля існавала задоўга да майго нараджэння...» А ці не мог бы я ўсё-ткі верыць у процілеглае? Але пытанне палягае ў тым, якім чынам гэтая вера магла б увасобіцца на практыцы? Мажліва, Хтосьці скажа: «Рэч не ў гэтым. Вера ёсць тым, чым яна ёсць, увасобленая яна на практыцы ці не». Існуе думка, нібыта вера гэта заўсёды адна і тая самая ўстаноўка чалавечага духу».
90. «Я ведаю» паводле першаснага найпрасцейшага значэння падобнае і роднаснае з «я бачу» («ведаць», «videre»). I «я ведаў, што ён у пакоі, але яго ў пакоі не было» падобнае да: «я яго бачыў у пакоі, але яго там не было». «Я ведаю» павінна выказваць дачыненні не паміж мною і сэнсам сказа (як «я веру»), але паміж мною і фактам. Гэтак што факт прыняты ў маю свядомасць. (Тут таксама і падстава таго, чаму людзі хочуць сказаць, што яны, па сутнасці, не ведаюць, што адбываецца ў вонкавым свеце, а ведаюць толькі тое, што робіцца ў сферы гэтак званага пачуццёва дадзенага). Вобразам ведання было б тады ўспрыманне нейкага вонкавага працэсу, што з дапамогаю відочных промняў праектуецца такім, як ён ёсць, у вока ды ў свядомасць. I гэты вобраз дэманструе менавіта ўяўленне, створанае намі пра веданне, а не тое, што напраўду ляжыць у яго падмурку...
91. Калі Мур кажа: ён ведае, што Зямля існавала і да т. п„ то большасць сярод нас пагодзіцца з тым, што яна існавала гэтак доўта, і паверыць таму, што ён у гэтым перакананы. Але ці мае ён сапраўдную падставу для свайго пераканання? Бо, калі ён яе не мае, то ён, нягледзячы ні на што, таго не ведае (згодна з Расэлам).
19 Джордж Эдвард Мур (1873-1958) англійскі філосаф, які быў, як і сам Людвіг Вітгенштайн, прадстаўніком аналітычнай філасофіі. У цытаванай тут працы «Пра пэўнасць» Вітгенштайн палемізуе з некаторымі сцвярджэннямі Мура, называючы іх «Муравым парадоксам».
92. Аднак можна паставіць пытанне: «Але ці могуць быць паважныя падставы, каб паверыць у тое, што Зямля існуе толькі кароткі час, прыблізна толькі з моманту яго нараджэння?» Зробім дапушчэнне, што яму ўвесь час так казалі, і ці былі б у яго рэальныя падставы ў гэтым сумнявацца? Людзі верылі ў тое, што яны могуць выклікаць дождж; чаму ж бы не выхаваць у якога-небудзь караля веру ў тое, што што свет пачаўся разам з ім? I вось, калі б цяпер сышліся Мур з тым каралём і пачалі дыскутаваць, ці здолеў бы Мур сапраўды давесці, што яго вера праўдзівая? Я не кажу пра тое, што Мур не здолеў бы навярнуць караля ў сваю веру, але гэта было б навяртанне асаблівага кшталту: кароль быў бы змушаны глядзець на свет іначай.
Памяркуй пра тое, што ў слушнасці пэўнага погляду нас не раз пераконвала простасць або сіметрыя г. зн. нас падводзілі да таго, каб прыняць гэты погляд. У такіх выпадках кажуць проста, прыблізна гэтак: «Так яно павінна быць».
114. Той, хто не ўпэўнены ні ў водным факце, не можа быць упэўненым у сэнсе сваіх слоў.
115. Той, хто захацеў бы засумнявацца ва ўсім, не дайшоў бы да сумненняў у нечым. Гульня ў сумненне ўжо мае на ўвазе ўпэўненасць.
124. Я хачу сказаць: мы выкарыстоўваем суджэнні ў якасці прынцыпу / прынцыпаў суджэння.
128. Гэтак я навучаны меркаваць з малых гадоў. Гэта ёсць фарміраваннем суджэнняў.
129. Гэтак мяне навучылі меркаваць; гэта я засвоіў як суджэнне.
130. Але ж хіба не досвед вучыць нас меркаваць гэткім чынам, г. зн. таму, што гэтак меркаваць слушна? Але якім чынам вучыць нас досвед? Мы маглі б узяць гэта з яго, але досвед не раіць нам што-кольвечы браць з яго самога. Калі досвед і ёсць падставаю (а не толькі прычынаю) таго, што мы гэтак мяркуем, то мы ўсё ж такі не маем прычын разглядаць яго як падставу.
131. He, досвед не ёсць падставаю для нашае гульні ў суджэнні. I ён не ёсць яе выбітным вынікам.
Людвіг Вітгенштайн. Пра пэўнасць.
ГІераклад Л. Баршчэўскага паводле: Wittgenstein, L. Uber GewiBheit.
Frankfurt a. M„ 1970. S. 10-11, 13-14.
ГАНС-ГЕАРГ ГАДАМЕР
...Феномен разумення i слушнага вытлумачэння зразуметага ёсць не толькі адмысловаю метадалагічнаю праблемаю навук аб духу. 3 даўніх часоў існавала таксама і тэалагічная, і юрыдычная герменеўтыка, якая не гэтулькі мела навукова-тэарэтычны характар, колькі адпавядала і спрыяла практычным дзеянням адукаваных праз навуку суддзі або святара. Такім чынам, нават паводле самога свайго гістарычнага паходжання праблема герменеўтыкі выходзіць па-за межы, вызначаныя паняццем пра метад, як яно склалася ў сучаснай навуцы. Разуменне і вытлумачэнне тэкстаў ёсць не толькі навуковай задачаю, але відавочным
чынам адносіцца да ўсяе сукупнасці чалавечага досведу. Першапачаткова герменеўтычны феномен наогул не ёсць праблемай метаду. Гаворка тут ідзе не пра нейкі метад разумення, які зрабіў бы тэксты аб’ектам навуковага пазнання, накшталт усіх іншых аб’ектаў досведу. Гаворка тут наогул ідзе ў першую чаргу не пра пабудову якой-кольвечы сістэмы трывала абгрунтаванага пазнання, які адпавядае метадалагічнаму ідэалу навукі, і ўсё ж такі тут таксама ідзецца пра пазнанне і пра праўду. Пры разуменні таго, што перададзена нам гістарычнаю традыцыяй, не проста разумеюцца тыя або іншыя тэксты, але выпрацоўваюцца пэўныя ўяўленні і спасцігаюцца пэўныя праўды. Што ж гэта за пазнанне і што гэта за праўда?
КНІГІ ОНЛАЙН
