Уводзіны ў філасофію
нарысы, тэксты
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 332с.
Мінск 2019
Ліквідацыю рынку можна сабе ўявіць толькі праз дзяржаўную манаполію над сродкамі вытворчасці і абменам, што стварае непасрэдныя падставы для таталітарнага парадку. Ліквідацыя рынку азначае не толькі тое, што спажыўцы а значыць, амаль усё грамадства лічыце, пазбаўлены выбару сродкаў спажывання і хоць якога ўплыву на вытворчыя працэсы. Азначае гэта таксама, што сродкі інфармацыі і камунікацыі манапалізуюцца ў руках дзяржаўнага апарату, паколькі ён мусіць мець значны матэрыяльны базіс, каб функцыянаваць. 3 апошняга вынікае ўсёахопнае размеркаванне не толькі матэрыяльных, але таксама і духоўных дабротаў. Урэшце, такая гаспадарка, што ўжо багата засведчана гісторыяй, кладзецца ў падмурак усёмагутнай паліцэйскай дзяржавы. А калі коратка, дык ліквідацыя рынку азначае ГУЛАГ.
Лешак Калакоўскі. Самаатручванне адкрытага грамадства II Тамсама. С. 221-223.
ЮРГЕН ГАБЕРМАС
Вышэй мы абмеркавалі аргументы супраць канструкцыі «агульнаграмадская свядомасць» у рэчышчы філасофіі суб’екта. Калі індывіды ўключаны ў іерархію як часткі суб’екта больш высокай прыступкі грамадства ў цэлым, узнікае гульня з нулявою сумай, у якой не могуць быць належным чынам задзейнічаны сучасныя працэсы гэткія, як рост прасторы руху і ступені свабоды індывідаў. Цяжкасці звязаны і з канцэптам агульнаграмадскае свядомасці, які рэпрэзентуе сябе як самарэфлексія суб’екта. У дыферэнцыяваных грамадствах досвед, скіраваны на татальнасць грамадства, дасягаецца ў спецыялізаваных сістэмах ведаў, але не ў цэнтры грамадства, што разумеецца як веды ўсяго грамадства пра сябе само. Вядома, нам знаёмая альтэрнатыўная паняццевая стратэгія, якая не дазваляе наогул пакінуць па-за ўвагаю канцэпцыю самарэпрезентацыі грамадства. Публічнасць можна разумець як інтэрсуб’ектыўнасці, што знаходзяцца на больш высокіх прыступках. У іх могуць артыкулявацца калектыўныя самапрадпісанні, якія ўтвараюць тоеснасць. А ў больш інтэграванай публічнасці таксама агульнаграмадская свядомасць. Яна ўжо больш не павінна адпавядаць патрабаванням дакладнасці, якія філасофія суб’екта выстаўляе да самасвядомасці. Веды грамадства пра сябе канцэнтруюцца не ў філасофіі і не ў тэорыі грамадства.
Праз гэткую дыфузную і ўнутрана супярэчлівую сукупную свядомасць грамадства ўсё-такі ў прынцыпе можа дасягнуць нейкай дыстанцыі ў дачыненні да сябе самога і рэагаваць на ўспрыманне крызісу...
Сапраўды, гэты ўсталяваны як метад антыгуманізм скіраваны не супраць памылковай фігуры думкі, канкрэтныя часткі якой уключаны ў цэлае, а супраць «задачы гуманізму», якая наўрад ці мае патрэбу ў канкрэтыцы цэлага і яго частак; я маю на ўвазе «задачу» гэтак канцэптуалізаваць мадэрнае грамадства, што нават у выбары асноўных паняццяў не дазволіць загадзя негатыўна вырашыць пытанне пра магчымасць нарматыўнага дыстанцыявання ад крызісных працэсаў,
пра ўсведамленне крызісу з больш высокіх прыступак камунікатыўных працэсаў публічнасці.
Канструкцыя публічнасці, якая можа выканаць гэтую функцыю, што праўда, не знаходзіць свайго месца там, дзе камунікатыўнае ўзаемадзеянне і інтэрсуб’ектыўна падзелены жыццёвы свет заціснутыя паміж сістэмнымі тыпамі, якія гэтак, як сацыяльная сістэма і сістэма псіхікі утвараюць навакольныя светы адзін для аднаго і цяпер у большай ступені падтрымліваюць паміж сабою збольшага вонкавыя дачыненні.
Юрген Габермас. Філасофскі дыскурс
мадэрну. Пераклад Л. Баршчэўскага паводле: Habermas, J. Der philosophische Diskurs der Moderne. Zwolf Vorlesungen.
Frankfurt/Main, 1985. S. 435-436.
УЛАДЗІМІР ФУРС
Задаючыся пытаннем аб еўрапейскай перспектыве для нашай краіны, слушна, на наш погляд, разумець «Еўропу» не столькі як нешта наяўнае .... колькі як пэўны праект, «ідэю» з пэўным нарматыўным зместам. А менавіта: той узор «сучаснасці», які зыходна быў вынайдзены ў Еўропе, а ў цяперашні час з той ці іншай ступенню паўнаты і ў шматлікіх перайначваннях распаўсюдзіўся па ўсім свеце.
3 аглядкай на еўрапейскі гістарычны правобраз можна вылучыць тры канстытутыўныя рысы «сучаснасці»35. Па-першае, гэта спецыфічная тэмпаральнасць: досвед часу арганізаваны так, што выключнай вартасцю надзяляецца цяперашні момант, які разумеецца як працяглае абнаўленне, як разрыў з мінулым, які ўвесь час узнаўляецца, як адкрытасць невыразнай і/або нявызначанай будучыні. Рэтраспектыўны зварот погляду ў мінулае адкрывае яго як «перадгісторыю», генетычна звязаную з сучаснасцю. Тым самым мімалётны цяперашні момант набывае значнасць і глыбіню: як апорная кропка для звязвання мінулага і будучыні ў адзінстве гістарычнага часу.
Па-другое, асноўным напаўненнем гэтага досведу часу з’яўляюцца працэсы грамадскай і культурнай мадэрнізацыі, якія ўключаюць не толькі ўрбанізацыю, індустрыялізацыю, камадыфікацыю працоўнай сілы, бюракратызацыю дзяржаўнай улады, але таксама рацыяналізацыю сацыяльных практык, рэфлексівізацыю ўзнаўлення культуры і індывідуалізацыю чалавечага самаразумен-
35 Тут мы ў значнай ступені абапіраемся на характарыстыкі «сучаснасці», сфармуляваныя Ю. Габермасам. Гл.: Habermas, J. Die Moderne ein unvollendetes Projekt 11 Kleine politische Schriften I-IV. Frankfurt-a/M.: Suhrkamp, 1981; Habermas, J. Der philosophische Diskurs der Moderne / J. Habermas. Frankfurt-a/M.: Suhrkamp, 1985; Habermas, J. Die Krise des Wohlfahrtsstaates und die Erschopfung utopischer Energien 11 Die neue Uniibersichtlichkeit. Kleine politische Schriften V. Frankfurt-a/M.: Suhrkamp, 1985; Habermas, J. Konzeptionen der Moderne. Ein Ruckblick auf zwei Traditionen // Die postnationale Konstellation. Politische Essays. Frankfurta/M.: Suhrkamp, 1998. (Заўвага аўтара.)
ня. Мадэрнізацыя, хоць і ўяўляе сабой прагрэсіўнае пераўтварэнне грамадства і культуры, усё ж не з’яўляецца адназначна «дабратворным» працэсам, яна спараджае і ўласныя сацыяльныя паталогіі: адчужэнне, сэнсавую пустэчу, анамію.
Па-трэцяе, нягледзячы на неадольную «амбівалентнасць» фактычнага разгортвання, «сучаснасць» характарызуецца перавагай чаканняў лепшага, спраецыяваныху будучыню. Гэтыя чаканні ўтапічныя ў тым сэнсе, што ніколі літаральна не рэалізуюцца, але ўсё ж яны маюць пад сабой глебу: у іх артыкулюе тоўшча магчымага, прыхаваная натуралізацыяй наяўнага грамадскага парадку. «Сучаснасць» ўяўляе сабой спляценне фактычнага гістарычнага вопыту і ўтапічных чаканняў, здольных арыентаваць дзеянне. Прымаецца, што неперадвызначаная будучыня адкрыта ўздзеянню, якое фармуе яе з дапамогай мэтанакіраваных калектыўных намаганняў. Утапічныя чаканні факусуюцца ў ідэале аўтаноміі: належныя формы жыцця павінны разумна ўсталёўвацца самімі дзейнымі суб’ектамі.
Вядома ж, сённяшняе ўспрыманне ідэі «сучаснасці» крытычна апасродкавана, і ў першую чаргу гаворка ідзе аб вызваленні гэтай ідэі ад рацыяналістычных і ўніверсалісцкіх ілюзій Асветніцтва. Першыя мелі на ўвазе атаесамлененне рэфлексіўнасці, якая адрознівае мадэрны тып сацыяльнага жыцця, з ростам рацыянальнага кантролю над ёй. Але рэфлексіўнасць на справе азначае толькі тое, што сацыяльныя практыкі пастаянна крытычна ацэньваюцца і трансфармуюцца ў святле новых ведаў. Пры гэтым рэфлексіўнасць рэлятывізуе і само веданне як прынцыпова хібнае і адкрытае для перагляду. Безупынны рэфлексіўны перагляд наяўных практык задае высокі тэмп сацыяльных зменаў з непрадказальнымі наступствамі, таму ўзмацненне рэфлексіўнасці сацыяльнага жыцця ніяк не вядзе да росту яе падкантрольнасці, хутчэй наадварот36.
Другая унівэрсалісцкая ілюзія складалася ў надзяленні канкрэтна-гістарычнага (заходне-еўрапейскага) правобразу «сучаснасці» ўсеагульнай значнасцю. У размежаванні з гэтай ілюзіяй у цяперашні час атрымала развіццё і набыла прызнанне канцэпцыя «мноства (разнастайнасці) сучаснасцяў» (multiple modernities), недвухсэнсоўна накіраваная супраць атаясамлення «асучаснення» і вестэрнізацыі: тут прымаецца, што заходнія варыянты «сучаснасці» не з’яўляюцца адзіна вернымі яе ўзорамі, хоць яны і валодаюць гістарычным першынством і застаюцца базавай кропкай суаднясення для астатніх. Ядро ідэі «шматстайных сучаснасцяў», указвае Ш. Айзенштат, заключаецца ў прызнанні наяўнасці лакальна своеасаблівых варыянтаў «сучаснасці», сфармаваных разнастайнымі культурнымі традыцыямі і сацыяпалітычнымі ўмовамі37. Важна таксама ўлічваць, што афармленне той ці іншай лакальна спецыфічнай «сучаснасці» ў мінулым апасродкавалася каланіялізмам і імперыялізмам, а цяпер магутным уздзеяннем глабальных медыя, масавых міграцый і транснацыянальнага капіталу38.
36 Giddens, A. The Consequences of Modernity. Cambridge, 1990. P. 18.
37 Eisenstadt, S. Multiple Modernities / S. Eisenstadt П D. Sachsenmeier, S. Eisenstadt, J. Riedel (eds.) Reflections on Multiple Modernities. Leiden, Boston, Koln, 2002. P. 1.
38 Gaonkar, G. P. Toward New Imaginaries П Public Culture. 2002. Vol. 14(1). P. 4.
У межах гэтай канцэпцыі тая ці іншая спецыфічная «сучаснасць» інтэрпрэтуецца (з апорай на паняццевы апарат, прапанаваны К. Кастарыядзісам) як асаблівае сацыяльна ўяўнае ў адзінстве з тымі інстутыцыянальнымі формамі, якія яно жывіць. «Сучаснасць» як цывілізацыйны ўзор першапачаткова адкрышталізавалася ў Заходняй Еўропе і затым як хваля ўплыву паступова распаўсюдзілася па свеце ў выглядзе неадхільнай разнастайнасці культурна-інстытуцыйных узораў «сучаснасці».
Што ж, плюралістычная трактоўка «сучаснасці» уяўляецца стратэгічным прарывам, і разам з тым яе «культуралісцкая» версія, відавочна пераважная сёння, выклікае сур’ёзныя пярэчанні. Прыгледзімся больш уважліва: прыхільнікі гэтай версіі падкрэсліваюць, што ў сітуацыі паспя 9/11, ва ўмовах відавочнага супрацьстаяння заходняй (свецкай, капіталістычнай і т. п.) «сучаснасці» і антымадэрнісцкіх («фундаменталісцкіх») рухаў, менавіта прасоўванне культурна плюралістычнага паняцця «сучаснасці» можа знізіць небяспечнае напружанне. Яно, маўляў, дазваляе спалучаць прэтэнзіі на (культурную) асаблівасць з прызнаннем агульных (цывілізацыйных) абавязацельстваў. «Шматстайныя сучаснасці», такім чынам, прапаноўваюцца ў якасці базавай сістэмы каардынат новага маральнага ўніверсалізму, які выгадна адрозніваецца ад фармальнарацыяналістычнага ўніверсалізму Асветніцтва: «У якасці ідэальнай альтэрнатывы свет шматстайных сучаснасцяў падзяляў бы нарматыўныя стандарты, у якія маглі б рабіць свой унёсак розныя культурныя досведы. Гэта быў бы не свет ізаляваных цывілізацый або нацый-дзяржаў, а адкрытая сістэма, у якой розныя спосабы быць сучасным знаходзілі б супадзенні, якія дазваляюць крэатыўна ўзаемадзейнічаць і разумець саміх сябе як частку больш маштабнага цэлага»3’.
КНІГІ ОНЛАЙН
