КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Аднак часта слова гэтае ўжываецца таксама ў іншым сэнсе; таму было б, мабыць, карысна выразна адмежаваць наша паняцце таксама ад тых роднасных яму паняццяў, у якіх выраз «культура» ахоплівае збольшага занадта шырокі, збольшага ж і занадта вузкі абсяг. Пры гэтым я тут абмяжуюся толькі некалькімі прыкладамі. Як тып залішне шырокай фармулёўкі я бяру вызначэнне навукі пра куль- туру, дадзенае Германам Паўлем («Пачаткі гісторыі мовы», 3-е выд.). Кароткі параўнальны аналіз яго поглядаўтым больш пажаданы, што сваімі пераканаўчымі даследаваннямі Паўль не толькі спрыяў замене тэрміна «навукі аб духу» тэрмінам «навукі аб культуры», але і быў адным з першых у найноўшы час, хто звярнуў увагу на фундаментальнае лагічнае адрозненне паміж навукай законаўгрунтаванай (Gesetzeswissenschaft) і гістарычнай (Geschichtswissenschaft), якое прыцягне яшчэ нашу ўвагу ў будучыні. Але, нягледзячы на гэта, Паўль усё яшчэ бачыць «характэрную прыкмету культуры» ў «прывядзенні ў дзеянне псіхічных чыннікаў». Яму гэта здаецца нават «адзіна магчымым дакладным адмежаваннем дадзенай галіны ад аб’ектаў чыста натуральных навук», і паколькі для яго «псіхічны элемент ёсць... істотным чыннікам усякага культурнага развіцця», «вакол якога ўсё круціцца», то і псіхалогія становіцца «самай галоўным падмуркам усіх навук аб культуры ў вышэйшым сэнсе гэтага слова». Тэрміна «навукі аб духу» ён пазбягае выключна таму, што «як толькі мы ўступім у сферу гістарычнага развіцця..., мы будзем мець дачыненне як з псіхічнымі, гэтак і з фізічнымі сіламі». Адсюль вынікае, што псіхічнае там, дзе яно праяўляецца самастойна, ёсць аб’ектам чыстай навукі пра дух, але ўся рэчаіснасць, якая складаецца з фізічнага і псіхічнага быцця, адносіцца да навук пра культуру. У гэтым разважанні бясспрэчна слушна тое, што навукі пра культуру нельга абмяжоўваць даследаваннем адных толькі духоўных працэсаў і што таму выраз «навукі аб духу» мала што гаворыць таксама і з гэтага пункту погляду. Але трэба пайсці далей і спытацца, ці маюць навукі пра культуру наогул права аддзяляць фізічнае ад псіхічнага быцця так, як гэта робіць псіхалогія, і ці таму сапраўды паняцце «духоўнага», якое ўжываецца навукамі аб культуры, супадае з паняццем псіхічнага, утвораным псіхалогіяй43. Але, пакідаючы нават гэта ўбаку, я ніяк не магу зразумець, якім чынам Паўль, ідучы сваім шляхам, хоча «дакладна» аддзяліць навукі аб прыродзе ад навук аб культуры. Ён сам робіць выснову, што згодна з яго вызначэннем трэба прызнаць таксама жывёльную культуру, але ж і ён не зможа сцвярджаць, што жывёльнае жыццё пры разглядзе духоўных працэсаў у кожным выпадку адносіцца да навук пра культуру. Апошняе будзе мець месца толькі тады, калі мы будзем разглядаць яе не як папярэднюю прыступку чалавечага духоўнага жыцця наогул, а як прыступку да чалавечага культурнага жыцця ў паказаным мною вышэй сэнсе. Як толькі гэтае аднясенне да культурных каштоўнасцяў адпадае, мы маем дачыненне выключна з прыродаю, і «адзіна магчыма дакладнае адмежаванне» галіны ўжо аніяк не працуе. Паўль сам імпліцытна пагаджаецца з гэтым, калі ён прыводзіць у якасці прыкладу навукі пра культуру з жыцця жывёл гісторыю развіцця мастацкіх інстынктаў і грамадскай арганізацыі ў жывёл, бо казаць пра мастацкія інстынкты і грамадскую арганізацыю жывёл мае сэнс толькі ў тым выпадку, калі гаворка ідзе 43 У найноўшы час усё больш выяўляла сябе схільнасць рэзка размяжоўваць духоўнае і душэўнае. Але пакуль пры гэтым не даходзілі да разумення што да вырашальнага значэння адрознівання рэчаіснасці звязанай і рэчаіснасці не звязанай з каштоўнасцямі, у метадалогіі так і не была дасягнута неабходная прынцыповая яснасць. пра з’явы, якія могуць разглядацца цалкам паводле аналогіі з чалавечай культураю; але тады яны будуць таксама культурнымі працэсамі ў маім сэнсе. Але гэткі пункт погляду ў дачыненні да жыцця жывёл не можа ўсё ж лічыцца адзіна правамерным; больш за тое, можна было б нават паказаць, што перанясенне паняццяў чалавечай культуры на грамадства жывёл у большасці выпадкаў ёсць толькі пацешнаю аналогіяй, якая прытым уводзіць у зман. Штб трэба разумець пад словам «дзяржава», калі яно пазначае аднолькава Германскую імперыю і пчаліны вулей, што пад мастацкім тварэннем, калі пад імі аднолькава маюцца на ўвазе збудаваная Мікельанджэла ўсыпальня Медычы і спевы жаваранка? Як бы там ні было, вызначэнне Паўля менавіта з прычыны таго, што псіхічнае павінна быць яго істотнай прыкметаю, не прыдатнае для таго, каб адмежаваць культуру ад прыроды, і яго далейшыя развагі паказваюць, што для яго самога гэта вызначэнне аказваецца недастатковым. Але я не буду разбіраць гэтага далей. Мне хацелася толькі на прыкладзе Паўля яшчэ раз паказаць, як, не беручы пад увагу пункт погляду каштоўнасці, якая адлучае даброты ад рэчаіснасці, свабоднай ад каштоўнасцяў, нельга правесці рэзкае адмежаванне прыроды і культуры; і я хацеў бы зараз толькі яшчэ высветліць, чаму пры вызначэнні паняцця культуры так лёгка на месца каштоўнасці становіцца паняцце духоўнага як звязанае з душою. У сапраўднасці, з’явы культуры павінны разглядацца не толькі ў дачыненні да каштоўнасці, але таксама і ў дачыненні да псіхічнай існасці, якая ацэньвае іх, бо каштоўнасці ацэньваюцца толькі псіхічнай існасцю, акалічнасць, дзякуючы якой псіхічнае наогул разглядаецца як нешта больш каштоўнае ў параўнанні з цялесным. Так што ў сапраўднасці існуе сувязь паміж проціпастаўленнямі прыроды і культуры з аднаго боку і прыроды і духу з другога, паколькі ў з’явах культуры, якія ўяўляюць сабою даброты, заўсёды павінна ўдзельнічаць ацэнка, а таму разам з ёю і духоўнае жыццё. Аднак, як бы гэта ні было дакладна, адсюль усё ж яшчэ не вынікае, што падзел навук, заснаваны на процілегласці прыроды і духу або душы, слушны, таму што простая наяўнасць псіхічнага (бо жыццё душы, як такое, можа разглядацца гэтак жа, як прырода) яшчэ не стварае аб’екта культуры і праз гэта не можа быць выкарыстана для дэфініцыі паняцця культуры. Апошняе было б магчыма толькі ў тым выпадку, калі б у паняцці псіхічнага як неабходнай перадумовы ўсялякай ацэнкі заўсёды было заключана ўжо і паняцце самой каштоўнасці і прытым як агульнай для ўсіх каштоўнасці. Магчыма, што часта гэта так і бывае ў сапраўднасці, калі патрабуецца слова «дух», чым і тлумачацца адпрэчванні намі спробаў падзелу. Але такое атаесамленне духу з ацэнкай агульных для ўсіх каштоўнасцяў недапушчальнае, пакуль пад духам будзе разумецца псіхічнае. Неабходна, наадварот, паміж духоўным быццём або псіхічнымі актамі ацэнкі, з аднаго боку, і самімі каштоўнасцямі ды іх значнасцю з другога, праводзіць такое ж рэзкае лагічнае адрозненне, як і паміж дабротамі і закладзенымі ў іх каштоўнасцямі, а таксама засвоіць тое, што ў «духоўных каштоўнасцях» цэнтр цяжару ляжыць не ў духоўным, а ў каштоўнасцях. Тады ўжо не будзе больш і патрэбы ўжываць псіхічнае дзеля адмежавання культуры ад прыроды. Толькі ў якасці акту ацэнь- вання яно звязана з культураю, аднак і з’яўляючыся ацэнкаю, яно яшчэ не супадае з каштоўнасцю, што ператварае рэчаіснасць у культурную даброту. Цяпер я магу, нарэшце, зусім сцісла закрануць азначэнні, якія абмяжоўваюць паняцце культуры занадта вузка зразуметай сферай агульнапрызнаных аб’ектаў. Я спыняюся тут на іх галоўным чынам таму, што дзякуючы некаторым з іх адно слова «культура» набыло для многіх фатальны пабочны сэнс, чым і можа тлумачыцца адмоўнае стаўленне да тэрміна «навукі аб культуры». Я тут менш за ўсё маю на ўвазе такія выразы, як «змаганне за культуру» і «этычная культура», што не маюць нічога агульнага з навукаю; і я не думаю таксама, што праз злоўжыванні моваю некаторых асоб, якія разумеюць пад культураю толькі масавыя рухі або не прылічаюць войны мінулага часу да культуры як «амаральныя», варта было б адмовіцца ад ужывання самога слова «культура». Наадварот, я маю тут на ўвазе галоўным чынам, хоць і невыразнае, але вельмі папулярнае ў шырокай публікі паняцце «гісторыя культуры». Каб быць прыдатным для падзелу навук на дзве групы, наша паняцце культуры павінна, вядома, быць цалкам незалежным ад такіх, напрыклад, проціпастаўленняў, як проціпастаўленне гісторыі культуры паттычнай гісторыі, якія атрымалі асабліва цікавае асвятленне ў творах Дытрыха Шэфера («Сапраўдны абсяг дзейнасці гісторыі», 1888; «Гісторыя і гісторыя культуры», 1891) і Готгайна («Задачы гісторыі культуры»,1889). 3 аднаго боку, згодна з нашым вызначэннем, дзяржава ўяўляе сабою культурную даброту, падобна да народнай гаспадаркі або мастацтва, і ў гэтым ніхто не зможа ўгледзець адвольнае тэрміналогіі. 3 другога ж боку, нельга таксама безапеляцыйна атаесамляць культурнае жыццё з жыццём дзяржаўным. Бо, як бы ні было дакладна, што, як гэта асабліва выразна паказаў Шэфер, уся вышэйшая культура развіваецца толькі ў дзяржаве і што праз гэта гістарычнае даследаванне можа і мае права ставіць дзяржаўнае жыццё на першы план, усё ж шмат што, як, напрыклад, мова, мастацтва ды навука, у сваім развіцці збольшага зусім не залежыць ад дзяржавы; дастаткова толькі ўспомніць пра рэлігію, каб зрабілася зразумела, наколькі немагчыма падпарадкаваць усе культурныя даброты дзяржаўнага жыцця і, адпаведна гэтаму, усе культурныя каштоўнасці палітычным... Генрых Рыкерт. Навукі аб культуры і навукі аб прыродзе. Пераклад Л. Баршчэўскага паводле: Rickert, Н. Kulturwissenschaft und Naturwissenschaft. Tubingen, 1926. S. 17-19, 21-27. ЭРНСТКАСІРЭР ...Неабходна выразна размежаваць матэрыяльны і фармальны пункты погляду. Несумненна, што чалавечая культура падзяляецца на розныя віды дзейнасці, якія развіваюцца рознымі шляхамі, пераследуючы розныя мэты. Калі мы самі задавольваемся сузіраннем вынікаў гэтых відаў дзейнасці міфамі, рэлігійнымі рытуаламі або вераваннямі, творамі мастацтва, навуковымі тэорыямі, то прывесці іх да агульнага назоўніка аказваецца немагчымым. Але філасофскі сінтэз абазначае нешта іншае. Тут мы бачым не адзінства вынікаў, а адзінства дзеянняў; не адзінства прадуктаў, а адзінства творчага працэсу. Калі тэрмін «чалавецтва» наогул Hernia азначае, то ён азначае, па меншай меры тое, што насуперак усім адрозненням і процілегласцям разнастайных формаў любая дзейнасць скіравана да адзінай мэты. У канчатковым выніку павінна быць знойдзена агульная рыса, характэрная асаблівасць, з дапамогаю якой усе гэтыя формы дапасоўваюцца і гарманізуюцца. Калі мы здолеем вызначыць гэтую асаблівасць, зыркія промні сыдуцца, сфакусуюцца ў думцы. Як ужо было падкрэслена, гэткая арганізацыя фактаў чалавечай культуры ўжо ажыццяўляецца ў асобных навуках у лінгвістыцы, параўнальным вывучэнні міфаў і рэлігій, у гісторыі мастацтваў. Усе гэтыя навукі імкнуцца зыходзіць з пэўных прынцыпаў, з канкрэтных «катэгорый», з дапамогаю якіх з’явы рэлігіі, мастацтва, мовы сістэматызуюцца, парадкуюцца. Калі б не гэты першапачатковы сінтэз, які дасягаецца самімі навукамі, філасофіі не было б з чаго пачынаць,. Але ў сваю чаргу філасофія не можа гэтым задавольвацца: яна павінна імкнуцца да дасягнення істотна большага згушчэння ды цэнтралізацыі. У бясконцым мностве і разнастайнасці міфічных вобразаў, рэлігійных догматаў, моўных формаў, твораў мастацтва філасофская думка раскрывае адзінства агульнай функцыі, якая аб’ядноўвае гэтыя тварэнні. Міф, рэлігія, мастацтва, мова і нават навука выглядаюць цяпер як мноства варыяцый на адну тэму, а задача філасофіі палягае ў тым, каб прымусіць нас пачуць гэтую тэму і зразумець яе...