Ваенная гісторыя беларускіх земляў (да канца XII ст.)
Том. 1
Ягор Новікаў
Выдавец: Логвінаў
Памер: 208с.
Мінск 2007
103 Mattric. XI, 4, II //Свод... I. C. 371.
104 Нефёдкмн A. K. Тактйка славян в VI в. С. 81.
кавых і чаранковых стрэл і наканечнікаў дзідаў на гарадзішчы Хатомель105 пацвярджаюць звесткі візантыйскіх крыніц і даводзяць, што славянскія плямёны на беларускіх землях карысталіся такім самым простым наборам наступальнай зброі, як і іх балканскія суродзічы. He выключана, што шырокае выкарыстанне лукаў і стрэл славянамі на поўдзень ад Прыпяці магло быць вынікам уплыву ваеннага майстэрства авараў і іншых качавых народаў. Гэта пацвярджае і знаходка ў Хатомелі жалезнага наканечніка аварскай стралы, які датуецца VII стагоддзем'°6.
Засцерагальнае ўзбраенне славян таксама было надзвычай простым. Па словах Пракопія, яны «панцыр на сябе ніколі не надзяваюць; некаторыя ж не маюць |на сабе| ні хітона, ні [грубай| накідкі, але, дастасаваўшы толькі нагавіцы, што прыкрываюць толькі сараматныя часткі, так і ўступаюнь у сутычку з ворагамі»107. Такім чынам, даспехаў славяне не насілі і засцерагальнае ўзбраенне зводзілася да аднаго толькі шчыта, найбольш верагодна, драўлянага. Пры гэтым цытаваны вышэй урывак са «Стратэгікона» ясна паказвае, што нават шчытамі былі ўзброеныя толькі некаторыя ваяры. Іаан Эфескі жа шчытоў не згадвае ўвогуле. Сам шчыт, хутчэй за ўсё, у VI стагоддзі зведаў пэўную эвалюцыю. Згаданыя Пракопіем «невялікія» шчыты былі выцесненыя вялікімі, якія былі не менш за 1,5 м удаўжыню і пераўзыходзілі па памерах шчыты візантыйскіх пехацінцаўl0s. Такія шчыты непазбежна мусілі з’явіцца ў выніку сутыкнення славян з ваенным майстэрствам такога высокага ўзроўню, як у візантыйцаў. Яны забяспечвалі нашмат лепшую абарону ваяра ў рукапашным ці кідальным баі з добра ўзброеным візантыйскім войскам і дазвалялі будаваць рухомыя сценкі пры аблозе гарадоў.
Пры гэтым варта адзначыць знаходку ў Хатомелі трох пласцін ад панцыра, якія маглі належаць багатаму дружынніку109. Гэтая знаходка, якая была рэдкім выключэн-
105 Археалогія Беларусі. Т. 2. С. 342—343.
106 Гісторыя Беларусі. Т. 1. С. 131.
107 Procop. Bell. Goth. VII, 14. С. 250.
108 Нефёдкнн A. К. Тактйка славян в VI в. С. 81—83.
109 Археалогія Беларусі. Т. 2. С. 343.
нем з агульнага правіла, тым не менш, паказвала на пачатак новай тэндэнцыі да з’яўлення больш складаных і эфектыўных відаў засцерагальнай зброі.
Зброя балцкіх плямёнаў мела шэраг адрозненняў ад славянскай. Таксама на падставе археалагічных дадзеных можна казаць аб адрозненнях у традыцыйных камплектах узбраенняў паміж плямёнамі, якія належалі да розных культур. У той час, калі культура ўсходнелітоўскіх курганоў і блізкія ёй археалагічныя помнікі Віленшчыны адрозніваюцца вялікай колькасцю разнастайнага ўзбраення ў пахаваннях, балцкія культуры, што існавалі далей на ўсход, з’яўляюцца ў гэтым сэнсе заўважна бяднейшымі. Асноўным відам наступальнай зброі, як і ў славян, у балтаў былі коп’і. Але ў адрозненне ад славян яны ўжываліся асобным ваяром у большай колькасці. Мяркуючы па інвентары пахаванняў, у якія ўкладалася 3—5 коп’яў, сярэдні ваяр меў іх у баі цэлы камплект, які ўключаў коп’і для кідання з малым вузкім пяром і коп’і для рукапашнага бою з вялікім шырокім пяром110. На тэрыторыі Віленшчыны распаўсюджанымі тыпамі наканечнікаў коп’яў былі ромбападобны 111 і мечападобны "2, аналагі якім былі знойдзеныя на тэрыторыі распаўсюджання банцараўскай культуры113 і культуры ўсходнелітоўскіх курганоў114. Разам з коп’ямі з кідальнай зброі ўжываліся лук і стрэлы, якія на балцкіх землях былі, аднак, меней папулярнымі, чым у славян.
Са зброі бліжняга бою на тэрыторыі балцкіх плямёнаў былі распаўсюджаныя баявыя сякеры з вузкім лязом115. Калі коп’і і лук выкарыстоўваліся шырока ўсімі абшчыннікамі, то сякеры былі прывілеем больш заможных людзей, якія маглі належаць да слою дружыннікаў116. Яшчэ
110 Казакявнчюс В. К. Оружйе балтскйх племен II—VII веков на meppumopuu Лйтвы. С. 17.
111 Тамсама. С. 30-31.
112 Тамсама. С. 40-41.
113 Археалогія Беларусі. Т. 2. С. 369-370.
114 Тамсама. С. 387.
115 Казакявнчюс В. К. Оружйе балтскйх племен ІІ—УПвековнатерpumopuu Лйтвы. С. 74—80. Археалогія Беларусі. Т. 2. С. 370, 387.
116 Казакяввчюс В. К. Оружйе балтскйх племен II—VII веков на meppumopuu Лйтвы. С. 81.
адным відам зброі бліжняга бою былі баявыя нажы, якія выкарыстоўваліся плямёнамі банцараўскай культуры1’7 і культуры ўсходнелітоўскіх курганоў"8. Адзінкавая знаходка мяча ў Нікадзімаве сведчыць аб тым, што балцкай вайскова-дружыннай знаццю паступова пачыналі выкарыстоўвацца і мячы, але яшчэ не атрымалі шырокага распаўсюджання "9.
Засцерагальнае ўзбраенне балтаў, як і ў славян, складалася з драўлянага шчыта, які зрэдку мог мець пляската-паўсферычны ці канічны умбон пасярэдзіне і яшчэ радзей быць акуты металёвай паласой па перыметры |2°.
В) Умацаванні і аблога
Яшчэ адным важным элементам развіцця ваеннага майстэрства славян і балтаў было будаўніцтва крапасных умацаванняў і выпрацоўка спосабаў іх аблогі. Асноўным відам умацаваных пунктаў у гэты час былі вышэйзгаданыя гарадзішчы-сховішчы, якія мелі важнае ваеннае значэнне. Валоданне гарадзішчам давала ключ да кантролю над усёй яго акругай. Пры нападзе ворага насельніцтва акругі магло перахавацца на гарадзішчы ад небяспекі разам са сваёй маёмасцю, пазбавіўшы нападніка здабычы і не даўшы яму магчымасці замацавацца ў спляндраванай мясцовасці. Пры захопе гарадзішча было надзейным апірышчам для заваёўніка ў справе далейшага падпарадкавання прылеглай акругі. Валоданне ім ставіла ўсю акругу ў залежнаснь ад новых гаспадароў. Нават пры адсутнасці ў заваёўніка намеру трывала замацавацца ў дадзенай мясйовасці гарадзішча ўяўляла для яго вялікі інтарэс як месца, дзе засяроджвалася найбольш матэрыяльных каштоўнасцяў таго ці іншага племені. Таму як славяне, так і балты надавалі першаступеннае значэнне належнаму ўмацаванню сваіх гарадзішчаў.
117 Археалогія Беларусі. Т. 2. С. 368.
118 Тамсама. С. 387.
119 Бацюкоў А. Самы старадаўні меч. С. 5.
120 Казакявнчюс В. К. Оружйе балтскйх племен II—VII веков на meppumopuuЛйтвы. С. 119, 134; Археалогія Беларусі. Т. 2. С. 389.
Асноўнымі ўмацаваннямі гарадзішчаў былі валы здраўлянымі сценамі на іх і равы. Абмежаваныя чалавечыя і тэхнічныя рэсурсы вымушалі будаўнікоў дастасоўваць умацаванні да рэльефу мясновасці, выкарыстоўваючы для будаўніцтва найперш цяжкадаступныя месцы. У якасці натуральных пляцовак выкарыстоўваліся ўзвышшы, мысы пры зліцці дзвюх рэк альбо мысы, адгароджаныя з двух бакоў ярамі. Напрыклад, славянскія гарадзішчы Хатомель і Хільчыцы знаходзіліся на ўзвышшах. Гарадзішча ў вёсцы Гарадзішча Пінскага раёну размяшчалася на мысавай пляцоўцы памерамі 22x27 метраў. Ягоныя ўмацаванні ўключалі пясчаны вал з напольнага боку і драўляную сцяну па ўсім перыметры. Сцяна была збудаваная з вертыкальных апорных слупоў, укапаных за 3 метры адзін ад аднаго. Паміж імі былі замацаваныя гарызантальныя бярвенні. Умацаванні дапаўняліся ровам глыбінёй у 3 метры '2|.
Мысавыя гарадзішчы таксама шырока выкарыстоўваліся балтамі. Пры гэтым рэльеф, напрыклад, Прыдняпроўя з яго высокімі берагамі рэк дазваляў узводзіць вельмі ўнушальныя ўмацаванні. Гарадзішча Калочын-1 знаходзілася на прастакутным мысе на Дняпры памерамі 42x36 метраў і было абаронена двума валамі і равамі ў абрысе падковы з напольнага боку і яшчэ адным валам па перыметры|22. Калочынскае гарадзішча ў вёсцы Нікадзімава на мысе на рацэ Быстрая належала да складана-мысавага тыпу і мела дзве пляцоўкі, кожная з якіх была ўмацаваная валам са зрубнай драўлянай сцяной '23.
Узгорысты рэльеф цэнтральных і паўночна-заходніх земляўдаваў больш магчымасцяў для ўмацавання ўзвышшаў. Банцараўскае гарадзішча ўзгоркавага тыпу Свіла-1 было абароненае трыма канцэнтрычнымі валамі і двума равамі|24. Па-майстэрску выкарыстоўваючы мясцовасць, будаўнікі гарадзішчаў, тым не менш, не спадзяваліся выключна на прыроду. Натуральныя пляцоўкі моцна змяня-
121 Археалогія Беларусі. Т. 2. С. 338.
122 Тамсама. Т. 2. С. 351.
123 Гісторыя Беларусі. Т. 1. С. 129; Седнн А. Нйкодймово — городйіце третьей четвертй І-го тысячелетйя н. э. в Восточной Белаpycu. С. 31—33.
124 Археалогія Беларусі. Т. 2. С. 362.
ліся для патрэбаў абароны. Напрыклад, будаўнікі банцараўскага гарадзішча ў вёсцы Гарадзішча Мядзельскага раёну значна пашырылі яго натуральную пляцоўку і эскарпіравалі схілы ўзгорка, гэта значыць, зрабілі іх больш стромкімі і няжкадасягальнымі|25.
На поўначы і паўночным усходзе беларускіх земляў маглі выкарыстоўванца і гарадзішчы на балотных выспах126. Гарадзішчы на ўзгорках і выспах аб’ядноўваюцца ў адзін тып выспавых паводле сваёй вызначальнай рысы — абароненасці рэльефам з усіх бакоў.
У сістэму фартыфікацыі выспавых гарадзішчаў на балцкіх землях часта ўваходзілі кулгрынды (літ. kulgrinda, ад жамойцк. дыялектн. kulis — камень + grinda — брук). брукаваныя дарогі праз балоты, рэкі, азёры ці іншыя водныя перашкоды. Іх задачай было забяспечыць доступ абаронцаў на гарадзішча і ўскладніць магчымасці бесперашкоднага падыходу ворага да ўмацаванняў. У адпаведнасці з гэтай мэтай кулгрынды часта пракладаліся пад вадой і мелі звілісты абрыс '27. Верхні слой бруку складаўся з роўна ўкладзеных камянёў дыяметрам 10—20 см і насцілаўся на аснову альбо на адмысловы ніжні слой, прызначаны для ўмацавання верхняга. Аснова складалася з бязладна ўкладзеных палявых камянёў дыя.метрам 50—80 см альбо скінутых у балота пнёў, голля і камлёў, альбо ўяўляла сабой складаную канструкцыю з пакладзеных упоперак сасновых бярвенняў, на якія быў насыпаны пласт пяску. 3 бакоў кулгрынды ўмацоўваліся сасновымі палямі ці каменнымі клінамі і засцерагаліся ад заносу глеем з дапамогай канавак. Падобнае прызначэнне мелі мядгрынды (літ. medgrinda) і жэмгрынды (літ. zemgrinda). Мядгрынды брукаваліся дрэвам, тады як аснову жэмгрындаў складала зямля, часам перасыпаная камянямі ці бярвеннямі. Шырыня кулгрындаў вагалася ад 1,5 да 6 м, даўжыня ад 3— 4 да некалькіх соцень метраў128. Дарогі такога тыпу былі
125 Археалогія Беларусі. Т. 2. С. 361—362.
126 Носов К. С. Русскйе крепостй й осадная технйка VIII—XVII вв. Санкт-Петербург, 2003. С. 6.
127 Кулгрннды // Лнтва. Краткая энцнклопедвя. Вяльнюс. 1989. С. 351.
КНІГІ ОНЛАЙН
