Ваенная гісторыя беларускіх земляў (да канца XII ст.)
Том. 1
Ягор Новікаў
Выдавец: Логвінаў
Памер: 208с.
Мінск 2007
Канфлікты з мэтай сталага захопу тэрыторыі адбываліся ў кантэксце перасялення плямёнаў на беларускіх землях.
Гэтыя працэсы як з боку славян, так і з боку балтаў былі стыхійнымі і спарадычнымі і не ўяўлялі сабой арганізаванага руху. Паасобныя плямёны рухаліся ў кірунках, якія вызначаў рэльеф мясцовасці, абапіраючыся толькі на свой досвед і не маючы магчымасці прадказаць верагоднае развіццё падзей на вялікіх адлегласцях нават у бліжэйшай будучыні. Вядома, існавалі кантакты зсуседнімі плямёнамі, але раздробленасць, уласцівая грамадствам ваеннай дэмакратыі, перашкаджала ажыццяўляць каардынацыю дзеянняў. У такіх умовах протастратэгія славян і балтаў не магла насіць мэтанакіраваны і пралічаны характар. Увесь ход узброенага канфлікту быў падпарадкаг ваны блізкай мэце авалодання адносна невялікай тэрытарыяльнай акругай, дастатковай для пасялення асобнага племені. Адпаведна, протастратэгія прымала простыя формы, накіраваныя на дасягненне гэтай мэты: знішчэнне жывой сілы непрыяцеля, якая складалася з дружыны і племяннога апалчэння, у ходзе палявога бою і наступнага захопу гарадзішчаў як ключоў да валодання тэрыторыяй. Узброены канфлікт мог лічыцца скончаным з паражэннем аднаго з бакоў і яго выцясненнем са спрэчнай тэрыторыі.
Больш складаныя формы протастратэгія набывала толькі з утварэннем саюзаў плямёнаў ці княжанняў. Княжанні ўяўлялі сабой больш развітыя грамадствы са сталымі цэнтрамі прыняцця рашэнняў у асобе правадыра дружыны і дружыннай знаці. У такіх умовах протастратэгія страчвала элементы ірацыянальнасці і набывала рысы мэтанакіраванасці і прадуманасці. Цяпер мэты ўзброенага канфлікту вызначаліся не стыхійна, а акрэслена. Княжанні маглі свядома пашыраць сваю тэрыторыю з эканамічнымі мэтамі набыцця найбольш заможных, урадлівых ці выгадна размешчаных ля шляхоў зносін земляў альбо проста нарошчваючы сваю магутнасць коштам суседзяў. Канчатковым вынікам вайны цяпер магло лічыцца не выгнанне папярэдняга насельніцтва з захопленай зямлі, a яго падпарадкаванне свайму ўплыву. Хаця протастратэгія па-ранейшаму зводзілася да знішчэння жывой сілы Bopara і захопу ўмацаваных пунктаў, цяпер яна служыла больш асэнсаваным і маштабным мэтам.
Тактыка, заснаваная на простай вайсковай арганізацыі і выкарыстанні простага ўзбраення, таксама не вылучалася складанасцю. Паколькі найважнейшай мэтай узброеных сутыкненняў таго часу было засяленне плямёнамі новых земляў, адной з першых яе задач было забеспячэнне бесперашкоднага руху масы ваяроў і простых абшчыннікаў на вялікія адлегласці. У славян рух ажыццяўляўся на павозках, конна і пехатой. У выпадку нечаканага нападу ворага славяне атабарваліся на ўзвышаным ці іншым цяжкадаступным месцы. Лагер акружалі павозкамі, якія выконвалі ролю рухомага ўмацавання, што дапамагала адбіваць варожыя атакі. Візантыйскі гісторык Феафілакт Сімаката так апісвае сутыкненне візантыйцаў са славянамі пры паходзе візантыйскага палкаводца Пятра на славян у 595 г.: «Так як гэтае сутыкненне для варвараў было непазбежным, то яны, паставіўшы павозкі, зрабілі з іх як бы ўмацаванне лагера і ў сярэдзіне гэтага лагера схавалі жанчын і дзяцей. Наблізіўшыся да гетаў (так у даўніну называлі гэтых варвараў), рамеі не адважваліся ўступіць з імі ў рукапашны бой: яны баяліся коп’яў, якія кідалі варвары ў іхніх коней з вышыні гэтага ўмацавання»146.
У баі, прынамсі што датычыцца славян, звычайна ўдзельнічаў толькі адзін род войскаў — пяхота. Славяне мелі добра развітую конегадоўлю і шырока карысталіся конямі як у гаспадарцы, так і ў баявых дзеяннях. Асабліва гэта датычылася заможнай вайсковай знаці — правадыроў і дружыны. Разам з тым недастатковы ўзровень вывучкі і адсутнасць неабходнага ўзбраення яшчэ не дазвалялі славянам уступаць у конны бой з ворагам, які, як візантыйцы ці авары, значна пераўзыходзіў іх у гэтых элементах ваеннага майстэрства. Коні ў асноўным скарыстоўваліся для хуткага руху на вялікія адлегласці. Феафілакт Сімаката пры апісанні паходу палкаводца Прыска супраць славян у 594 г. адзначае, што правадыр славян Ардагаст «нечакана напаў на рамеяў і, саскочыўшы з каня, паспрабаваў шчасця ў пешай бітве»147. Між тым, мяркуючы па значнай распаўсюджанасці пахаванняў ваяроў ра-
146 Theoph. Sim. VII, II, 4—5. С. 180.
147 Ibid. VI, VII, 2. С. 168.
зам з канём148, у балцкіх плямёнах майстэрства коннай язды стаяла на больш высокім узроўні. Таму і конніца як род войска, якая складалася пераважна з дружыннікаў, магла стала выкарыстоўвацца ў баях.
Просты характар мелі і баявыя парадкі славянскіх і балцкіх плямёнаў таго часу. Пры люстэркавым падабенстве вайсковай і грамадскай арганізацыі племені і супадзенні арганізацыйных і тактычных адзінак апалчэнне племені строілася на полі бою па родах ці тэрытарыяльных адзінках. Кожная з такіх адзінак у сваю чаргу складалася з вышэйзгаданых элементарных адзінак, што ўключалі сваякоў з адной сям’і ці жыхароў аднаго паселішча. Паводле меркаванняў гісторыкаў, у межах такіх адзінак магла ажыццяўляцца першасная спецыялізацыя паміж ваярамі з розным узбраеннем, напрыклад, шчытаносцамі, кідальнікамі дроцікаў і стральцамі. Спецыялізацыя гэтая ўзнікала сама сабой, без знешняга арганізацыйнага пачатку149. У такіх умовах яна залежала ад наяўнасці адпаведнай зброі ў сяброў такой адзінкі і строга не вытрымлівалася. Напрыклад, пры адсутнасці шчытаносцаў кожны кідальнік дроцікаў ці стралец фактычна заставаўся пакінуты сам сабе і дзейнічаў паасобна ў залежнасці ад абставін. Узаемадзеянне ваяроў ускладнялася адсутнасцю дысцыпліны і строгай субардынацыі. Такое самае становішча назіралася і на ўзроўні родавых ці тэрытарыяльных апалчэнняў. Яны ўзначальваліся роўнымі паводле статусу старэйшынамі, якія маглі адкрыта варагаваць паміж сабой і не лічылі патрэбным узгаднянь свае дзеянні. Як піша Маўрыкій аб славянах, «у іх шмат правадыроў, і яны не пагаджаюцца адзін з адным»130. «Перабываючы ў стане безуладдзя і ўзаемнай варожасці, яны ні баявога парадку не ведаюць, ні змагацца ў правільным баі не імкнуцца»151. Апалчэнне такога кшталту ў баі кіравалася кепска і не магло выконваць складаных баявых задач. Правадыр, яшчэ не маючы дастатковай улады, не мог выключна сілай свай-
148 Кулнкаускене Р. К. Погребенйя с конямй у древнйх лйтовцев.
С. 21 1-222.
149 Нефёдкнн A. К. Тактйка славян в 17 в. С. 88.
150 Mauric. XI, 4, 30 // Свод... I. С. 375.
151 Ibid. XI, 4, 12 Ц Свод... 1. С. 371.
го ўплыву дабіцца поўнага падпарадкавання сабе родавых і тэрытарыяльных старэйшынаў з іх апалчэннямі і іх належнага ўзаемадзеяння на полі бою. Таму ён быў вымушаны найперш разлічваць на сваю дружыну як на найбольш надзейную і баяздольную баявую адзінку. Такое становішча з’яўлялася тыповым для еўрапейскіх народаў эпохі ваеннай дэмакратыі і датычылася і славян, і балтаў.
Ва ўмовах перавагі пяхоты і абмежаванай кіраванасці апалчэнняў на полі бою вялікае значэнне атрымліваў бой з дапамогай кідальнай зброі ў супрацьвагу рукапашнаму бою, які быў нашмат больш патрабавальны да арганізацыі апалчэнняў, вывучкі і дысцыпліны ваяроў, узаемадзеяння асобных ваяроў і тактычных адзінак у баі і прафесійнага выкарыстання зброі. У баі кідальнай зброяй, наадварот, націск рабіўся на спрыт і трапнаснь асобных ваяроў, якія маглі паражаць ворагаў з адлегласці, мала рызыкуючы жыццём. У выпадку сур’ёзнай пагрозы кідальнікі дроцікаў і стральцы маглі хутка адысці, каб перагрупавацца і зноў ударыць па непрыяцелю. У такіх умовах вельмі яскрава праяўляўся згаданы элемент самаарганізацыі, які дазваляў апалчэнню эфектыўна змагацца нават пры недастатковым кіраванні з боку правадыра і старэйшын. Гэта дазваляе меркаваць, што ў эпоху ваеннай дэмакратыі кідальная зброя давала пэўную перавагу на полі бою перад зброяй бліжняга бою. Таксама гэта датычылася аблогі і абароны ўмацаваных пунктаў, дзе дакладная і інтэнсіўная стральба і ўжыванне іншых кідальных снарадаў дапамагала падавіць непрыяцеля на сценах альбо, наадварот, утрымаць кантроль над сценамі.
Зыходзячы з гэтых меркаванняў, мы можам паспрабаваць аднавіць асноўныя тактычныя спосабы бою той эпохі. Першым з іх і найбольш часта ўжываемым, безумоўна, быў ірэгулярны спосаб, заснаваны на нечаканых нападах і засадах пры выкарыстанні рэльефу мясцовасці. Паводле Маўрыкія, славяне, «ведучы разбойнае жыццё, ...любяць рабіць напады на сваіх ворагаў у месцах лясістых, вузкіх і абрывістых. 3 выгодай для сябе карыстаюцца засадамі, нечаканымі нападамі і хітрыкамі, уначы і днём выдумляючы шматлікія хітрасці»152. Хутчэй за ўсё, большасць узб-
152 Mauric. XI, 4, 9 // Свод... I. С. 369-371.
роеных сутычак адбывалася менавіта такім чынам. Страты непрыяцеля ў выніку такой сутычкі не маглі быць вялікімі, нават пры паспяховым яе зыходзе. Аднак агульная колькаснь такіх сутычак і сума іх ахвяр пры варожасці паміж плямёнамі была вялікай, што дазваляла значна паслаблянь жывую сілу ворагаў. Ірэгулярная тактыка нечаканых нападаў і засад была агульнай для многіх еўрапейскіх народаў. Можна думаць, што яна была цалкам уласнівай і балтам.
Другім відам тактыкі таго часу быў адкрыты палявы бой з непрыяцелем. Ён выкарыстоўваўся ў выпадку, калі правадырам удавалася сабраць значныя сілы апалчэння, здольныя супрацьстаяць непрыяцелю на адкрытай мясновасні. Перамога ў палявым баі дазваляла адразу знішчыць значную колькасць жывой сілы ворага, атрымань кантроль над мясцовасцю і бесперашкодна наблізіцца да варожых гарадзішчаў. У такім выпадку, што датычылася славян, іх апалчэнне з баявым крыкам набліжалася да ворага, пастроенае па родах ці тэрытарыяльных адзінках калонападобнымі масамі. Пры падыходзе на пэўную адлегласць яно разгортвалася ў няроўную баявую лінію, якая складалася з вышэйзгаданых элементарных баявых адзінак. Наперадзе станавіліся шчытаносцы. Пад іх прыкрыцнём дзейнічалі кідальнікі дроцікаў і стральцы. Апалчэнне марудна насоўвалася на ворага, закідваючы яго стрэламі і дзідамі і спрабуючы запалохаць яго яраснымі крыкамі. Найбольш харобрыя ваяры маглі выбягаць наперад, імкнучыся паразіць ворага з больш блізкай адлегласці. Калі такія дзеянні аказваліся паспяховымі і вораг не вытрымліваў націску і адступаў, славяне ўступалі ў рукапашны бой, каб давяршыць яго разгром. Калі непрыяцель трымаўся стойка, яны самі адступалі ў лясы, вяртаючыся да ірэгулярнай тактыкі153. Пры гэтым адступленне магло мець як вымушаны, так і запланаваны характар. У апошнім выпадку славяне імкнуліся завабіць ворага на невыгодную пазіцыю, каб контратакаваць яго. Маўрыкій апісвае вядзенне славянамі палявога бою наступным чынам: «...яны з крыкам усе разам патроху прасоўваюнна наперад. I калі
КНІГІ ОНЛАЙН
