Ваенная гісторыя беларускіх земляў (да канца XII ст.)
Том. 1
Ягор Новікаў
Выдавец: Логвінаў
Памер: 208с.
Мінск 2007
49 Джонс Г. Вйкйнгй... С. 212—215, 224.
50 Чарговы выпадак анахраністычнага ўжывання назвы «Русь» Саксанам.
51 Saxo Gram. 11. http://sunsite.berkeley.edu/OMACL/DanishHistory/ book2.html
52 Baranauskas Т. Saxo Grammaticus on the Balts. Ibid.
53 Жнтме святого Ансгарпя, напнсанное Рвмбертом н еше одннм ученвком Ансгарвя. (Vita Anskarii) // Нз ранней нсторнн шведского народа н государства: первые опвсанвя в законы. Москва, 1999. С. 51-54.
54 Штыхов Г. В. Города Полоцкой землй. Мн., 1978. С. 26—27.
Але нарманы нс спыняліся толькі на эпізадычных набегах. 1х першапачатковыя поспехі давалі ім надзею на большае. Ад набегаў яны вельмі хутка перайшлі да спроб сталага заваявання земляў на ўсход ад Балтыйскага мора. Патэнцыйны захоп славянскіх, балцкіх ці фінскіх земляў нёс ім падвойную выгаду. Па-першае, захоп умацаваных гарадоў кшталту Полацка ці Смаленска забяспечваў нарманам кантроль над важнымі гандлёвымі шляхамі, пры тым, што гандаль і быў стрыжнем усёй іх дзейнасці ва Усходняй Еўропе. Па-другое, непасрэднае валоданне ўсходнееўрапейскімі тэрыторыямі дазваляла ўжо не абмяжоўвацца прыбыткам ад рабаўніцкіх набегаў, а абкладаць падпарадкаваныя плямёны данінай на пастаяннай аснове. Гэта было нашмат менш рызыкоўнай і нашмат больш выгаднай справай. Мы бачым, што ўжо Рагнар Лодбрак спрабуе стала кантраляваць Падзвінне, прызначыўшы туды намеснікам свайго сына Хвітсэрка. Фродэ распачынас новую вайну з Полацкам пасля забойства ягоных зборшчыкаў даніны. Верагодна, спачатку ваенная перавага нарманаў над славянамі і фіна-уграмі, пра якую гаворка пойдзе ніжэй, дазволіла ім дамагчыся значных поспехаў. «Повесть временных лет» адзначае пад 859 г.: «ІЛмахудань Варязн нзь заморья на Чюдн. н на Словенех, на Мерн, н на всехь Крнвмчехь»55. Мы наўрад ці можам уявіць сабе значную аб’яднаную вайсковую сілу нарманаў пад кіраўніцтвам аднаго правадыра, якая б магла падпарадкаваць сабе такія шматлікія плямёны, аддзелсныя адно ад аднаго сотнямі кіламетраў адлегласці. Хутчэй за ўсё, скупое летапіснае паведамленне адлюстроўвае шматлікія асобныя выпадкі барацьбы нарманскіх нападнікаў з мясцовымі славянскімі, балнкімі і фіна-угорскімі жыхарамі, вынік якой вырашаўся, бадай, у маштабе кожнага племені ці саюзу плямёнаў. Але агульная тэндэнцыя была яснай: сярэдзіна IX ст. была для славян і фіна-уграў перыядам супраціўлення ўзброенай нарманскай экспансіі.
Неўзабаве становішча перамянілася. Якой бы перавагай у зброі і вывучцы ні валодалі людзі з поўначы, але іх людскія рэсурсы былі занадта малыя дзеля таго, каб тры-
53 Лаврентьевская летопнсь. Ст. 19.
мацьу падпарадкаванні велізарныя тэрыторыі, заселеныя варожым насельніцтвам, і падтрымліваць на іх бяспеку свайго гандлю. Таксама можна мсркаваць, што і ваенная перавага нарманаў хутка таяла, бо мясцовыя жыхары спрытна пераймалі асноўныя спосабы вядзення вайны і неўзабаве маглі ўжо з іх дапамогай пабіць сваіх часовых псраможцаў і настаўнікаў. Пад 862 г. «Повесть временных лет» паведамляе: «РІзьгнаша Варягн за море, н не даша нмь данм, м почаша самм в собе володетн»56.
Цікавымі колерамі расквечвае карціну той барацьбы Саксан Граматык. Згодна з ягонай «Гісторыяй данаў», выгнаны Рагнарам кароль гелеспантыйцаў Даксан упарта імкнуўся звергнуць уладу Хвітсэрка ў Земгаліі і на Русі. Нарэшце сн схаваў сваіх ваяроў у павозках і пад выглядам купца пранік у горад, дзе знаходзіўся Хвітсэрк. Пасля жорсткай сутычкі Хвітсэрк быў палонены. Ён сам абраў сабе смерць, папрасіўшы, каб яго спалілі жыўцом разам з ягонымі дружыннікамі, што і было зроблена. Пераадолеўшы сум і адчай з прычыны такой смерні сына, Рагнар выступіў супрань Даксана, разбіў і паланіў яго. Аднак ацаніўшы высакароднасць Даксана, зякой той выканаўапошнюю волю Хвітсэрка, Рагнар аднавіў Даксана ў якасці валадара ягонай краіны на ўмовах выплаты даніны57. Гэтая жудасная гісторыя не толькі паказвае своеасаблівае спаборніцтва славяна-балцкага і нарманскага правадыроў у высакароднасці паводле правілаў свайго часу, але і служыць туманным адбіткам узброенай барацьбы прышлых нарманаў з мясповымі жыхарамі. Насуперак тэндэнцыі да гераізацыі нарманскіх правадыроў яна фіксуе іхнія паражэнні і піравы перамогі. Таксама варта заўважыць, што хітрасць Даксана ў розныя часы выкарыстоўвалася самімі нарманамі для пранікнення ў варожыя гарады. Менавіта такім чынам дзейнічаў у 882 г. ладажскі і наўгародскі князь Алег (Helgi) пры захопе Кіева. Гэта сведчынь аб шырокім запазычанні нарманскіх спосабаў вядзення вайны славянамі і балтамі.
56 Лаврентьевская летопмсь. Ст. 19.
57 Saxo Gram. IX. http://sunsite.berkeley.edu/OMACL/DanishHistory/
book9.html
Звесткі пісьмовых крыніц аб выгнанні нарманаў пацвярджаюцца нумізматычнымі дадзенымі. Пачынаючы прыкладна з 860 г. на дзесяцігоддзе перапыняецца ўвоз усходняга срэбра ў Швецыю і на Готланд58. Можна рэзюмаваць, што спробы нарманаў стала падпарадкаваць славянскія, балцкія і фіна-угорскія землі ўзброеным шляхам скончыліся няўдала. Хаця вынік барацьбы вырашаўся ў кожным асобным выпадку, у іх большасці нарманы не вытрымалі цяжару змагання за вялізныя тэрыторыі і вымушаны былі адступіць у свае скандынаўскія, ютландскія і готландскія ўладанні. Ваеннае і палітычнае паражэнне нарманаў значыла таксама іх зыход з гандлёвых шляхоў і падзенне сістэмы гандлю, якая наладжвалася дзесяцігоддзямі. Несуцяшальныя вынікі ваеннай экспансіі ўдарылі найперш па яе ж ініцыятарах.
Перыяд па выгнанні нарманаў на беларускіх і іншых усходнееўрапейскіх землях летапіс апісвае як час бязладдзя і міжусобіц: «Н не бе в ннхь правды, н вьста родь на родь, н беша в ннхь усобнце, м воеватн почаша самн на ся»59. За кароткім паведамленнем сімвалічная мова «Повестм временных лет» ізноў хавае шэраг глыбінных працэсаў. Наўрад ці паражэнне асобных нарманскіх дружын у барацьбе са славянскімі, балцкімі і фіна-угорскімі плямёнамі магло выклікаць надзвычайны выбух анархіі і вайны ўсіх супраць усіх. Калі б зыход паўночных заваёўнікаў і справакаваў такую новую і неардынарную з’яву, то яна не магла мець універсальнага характару на ўсім абшары рассялення крывічоў, славен, чудзі і меры, бо і сам факт барацьбы мясцовых і прышлых адбываўся на ўзроўні асобных плямёнаў ці іх саюзаў. Зыход змагання на крывіцкіх землях не мог заўважна закрануць развіццё падзей у чудзі ці славен. Хутчэй за ўсё, пасля таго як адпала неабходнасць у злучэнні сіл, выкліканая знешняй агрэсіяй, справы ва ўсходнееўрапейскіх народаў вярнуліся да свайго звыклага стану: пастаяннай міжабшчыннай варожасці, згаданай Маўрыкіем і Вульфстанам.
Адрозненне, прынамсі ў такіх найбольш развітых саюзаў плямёнаў, як крывічы і славене, заключалася ў тым,
58 Кнрпнчнвков A. Н., Дубов Н. В., Лебсдсв Г. С. Русь й варягй. С. 193.
59 Лаврентьсвская летопнсь. Ст. 19.
што падобны стан рэчаў ужо выглядаў атавізмам. Мясцовае грамадства мела патрэбу ў сіле, якая б забяспечыла ўнутраны мір і парадак, абарону ад знешняга ворага і функцыянаванне гандлёвых шляхоў, для чаго не так ужо кепска падыходзілі нядаўнія ворагі нарманы. Добрыя ваяры і падарожнікі, яны маглі адыграць нейтральную і незаангажаваную ролю ва ўпарадкаванні мясцовых спраў, знаходзячыся ў аднолькавых дачыненнях з усімі спаборнымі групоўкамі. Такая логіка падзей прывяла да запрашэння славянскай і фіна-угорскай знаццю на княжанне ў Ладагу нарманскага конунга Рурыка і ягоных легендарных братоў Сінявуса і Трувара ў 862 г.60 Гэтая дата адзначыла сімвалічны пачатак княскай улады. Улада нарэшце выдзелілася на славянскіх і фіна-угорскіх землях у самастойную з’яву, адрозную ад ранейшага аўтарытэту родавай невайсковай знаці ці простага сілавога ўплыву вайсковых правадыроў з дружынай, і стала адной з асноў дзяржаўнасці.
Храналагічныя супадзенні дазваляюць з вялікай ступенню верагоднасці атаясаміць Рурыка з дацкім конунгам, якога заходнія крыніцы імянуюць Рорыкам (Hrcerekr). Рурык адпавядаў патрабаванням мясцовых славян, балтаў і фіна-уграў. За ягонай спіной быў вялікі досвед удзелу ў шматлікіх войнах у Заходняй Еўропе і на Балтыцы. Рурык быў братам ці пляменнікам знакамітага Харальда Клака61. 3 850 г. ён на правах васала Франкскай імперыі валодаў Фрысландыяй з яе галоўным гандлёвым горадам Дарэстадам. Рурыку даводзілася абараняць Дарэстад ад нападаў вікінгаў, страчваць і зноў адваёўваць яго. У 852 г. ён удзельнічаў у блакадзе Біркі, арганізаванай данамі, а ў 850-я гг. атрымаў у валоданне паўднёвую частку Даніі62.
Запрашэнне Рурыка невыпадкова адбылося ў Ладазе. Да таго часу Ладага была вялікім гандлёва-рамесным паселішчам і цэнтрам славенскага саюзу плямёнаў. Менавіта ладажане ў сілу свайго геаграфічнага становішча былі галоўнымі прэтэндэнтамі на кантроль над верхняй част-
60 Нпатьевская летопнсь. Москва, 1998. Ст. 14.
м Пчелов Е. В. Легендарная й начальная генеалогйя Рюрйковйчей // Летопнсь Нсторнко-родословного обшества в Москве. Вып. 2 (46). Москва, 1994. С. 28.
62 Кврпвчнвков A. Н., Дубов 14. В., Лебедсв Г. С, Русь й варягй. С 193.
кай Волхаўска-Волжскага шляху, які быў асноўным гандлёвым шляхам Усходняй Еўропы ў той час. Далейшая дзейнасць Рурыка пацвярджае першачарговую важнасць забеспячэння гандлёвых інтарэсаў для яго самога і ладажскай вярхушкі, што неўзабаве закранула і крывічоў на беларускіх землях. Пасля ўмацавання самой Ладагі Рурык «прншедь кь Мльмерю, н срубн городь надь Волховом, н прозваша н Новгород, н седе ту..., -н раздая мужемь свонмь волостм н городы рубмтн: овому Польтескь, овому Ростовь, другому Белоозеро»63. Дадзенае месца з’яўляецца першай згадкай пра гэтыя гарады ў летапісах. Як мы бачым, усе яны знаходзяцца на гандлёвых шляхах. Ноўгарад, Растоў і Белавозера кантралявалі маршруты з Балтыкі на вярхі Волгі, Полацк жа панаваў над Дзвіной. Малаверагодна, што сілы аднаго горада, хай сабе і такога значнага для свайго часу, як Ладага, было дастаткова, каб падпарадкаваць іх і іхнія акругі вайсковай сілай, нават і з нарманскай дружынай. Хутчэй за ўсё, уваходжанне гэтых гарадоў з іх воласцямі ў склад дзяржаўнага ўтварэння з цэнтрам у Ладазе адпавядала інтарэсам мясцовай знаці і іншага насельніцтва. Яны разам былі зацікаўленыя ў інстытуцыяналізацыі ўлады і забеспячэнні бесперашкоднага гандлю, ад якога залежаў іх дабрабыт. Таму Рурык і ягоныя дружыннікі не павінны былі сустрэць вялікага супраціўлення ў сваім руху.
КНІГІ ОНЛАЙН
