Ваенная гісторыя беларускіх земляў (да канца XII ст.)
Том. 1
Ягор Новікаў
Выдавец: Логвінаў
Памер: 208с.
Мінск 2007
Але, як мы памятаем, першыя спробы нарманаў падпарадкаваць сабе мясцовыя плямёны скончыліся паражэннем, ці, дакладней кажучы, паражэннямі, бо працэс гэты быў хаатычным і нескаардынаваным. Ён таксама не значыў фіяска нарманскага ваеннага майстэрства. Прайграным было сутыкненне рэсурсаў, а не ваенных тэхналогій. Якім бы ўмельствам і выдатнай зброяй ні валодалі прыхадні з Поўначы, але пры абмежаванай колькасці яны былі няздольныя даць рады многім тысячам ваяроў з розных плямёнаў і многім тысячам кіламетраў тэрыторый з неспрыяльным кліматам. Утрымліваць бясконцыя абшары з варожым насельніцтвам, якое на стадыі ваеннай дэмакратыі было поўнасцю ўзброеным, было фізічна немагчыма. Тым не менш, паражэнне было паражэннем.
He адужаўшы падпарадкаваць грамадскую сістэму славян, балтаў і фіна-уграў. нарманы з вялікай для сябе (і, як убачым, для самой сістэмы) выгадай у гэтую сістэму ўпісаліся, на запрашэнне крывічоў, славен і чудзі камфортна заняўшы нішу вайскова-дружыннай знаці. He зламаўшы мясновую традыцыю, яны здолелі значна яе ўзбагаціць і ўзмацніць. На лёзах сваіх мячоў і умбонах шчытоў нарманы неслі магутнаснь, якая зрабіла іх уладай.
Але чаму нам варта лічыць за пачатак улады і дзяржаўнасні менавіта прыход нарманаў? Здавалася б, тыя самыя працэсы адбываліся і раней. Мясцовыя князі са сваімі дружынамі ў барацьбе з невайсковай знаццю ўпэўнена крочылі ад проста важкага ўплыву ў плямёнах да ўлады
як такой. Чаму ж тады менавіта з'яўленне Рурыка адзначыла нейкі якасны скачок у развіцці грамадства? Адказ на гэтае пытанне дапамагае даць погляд на яшчэ адну неад'емную частку феномена ўлады: аддзеленасць ад асноўнай масы насельніцтва. Пэўная, хаця і не абсалютная алдзеленасць улады з’яўляецца неадменнай умовай яе існавання, бо прадастаўляе магчымасць для ўжывання знешняга прымусу як важнейшага метаду кіравання і забяспечвае дастатковую незаангажаванасць у інтарэсы розных грамадскіх груповак, каб эфектыўна ажыццяўляць гіадтрыманне ўнутранага парадку. Вядома, і свая дружына, якая выйшла з нетраў самога славянскага ці балцкага племені, пачынала заўважна адасабляцца ад рэшты абшчыннікаў. Гэтаму спрыялі і нашмат цяснейшыя ўнутраныя сувязі паміж дружыннікамі, чым тыя, што лучылі іх з астатнім племенем, і своеасаблівая карпаратыўная культура, і фізічнае адасабленне на ўмацаваных гарадзішчах. Але якасны скачок адбыўся тады, калі нарманы прынеслі з сабой два ключавыя элементы адасаблення: тэрытарыяльны характар і надэтнічнасць. Нездарма сам тэрмін «русь», які абазначаў нарманскіх дружыннікаў, ужываўся найперш у сацыяльным сэнсе, а не этнічным. Гэта таксама служыла важкай гарантыяй больш непрадузятага выканання нарманамі ўнутраных функцый улады174. У дадатак заўважым, што такая надэтнічнасць улады і існаванне пануючага слою, значную частку якога складалі выхадцы з іншых этнічных груп, былі не выключэннем, а агульнапрынятай справай у розныя часы ў многіх народаў.
Таму пры ўсёй умоўнасці летапісных звестак аб закліканні Рурыка і ўмоўнасці самой даты 862 г., мы можам лічыць яе сімвалічным пачаткам дзяржаўнасці на беларускіх землях, а дакладней на той іх частцы, якая падпарадкоўвалася Рурыку. Той жа ананімны «муж», які быў накіраваны дацкім конунгам у Полацк, каб кіраваць княжаннем полацкіх крывічоў, можа лічыцца першым урадоўцам нашай гісторыі.
74 Даннлевскнй Н. Н. Древняя Русь глазамй современнйков н потомков. С. 71—73.
Яшчэ адным цікавым момантам ваеннай і палітычнай гісторыі таго часу з'яўляецца пытанне аб самім механізме запрашэння Рурыка з дружынай і ягонага ўладкавання ва ўладзе. Зразумела, што гэты працэс мусіў сутыкнуцца з вялікімі цяжкасцямі, хаця б па той прычыне, што ніколі ў сусветнай гісторыі не існавала недахопу жадаючых захапінь уладу ў свае рукі. Тым больш, што такі прыхадзень з-за мора, як Рурык, з’явіўся ў месны, дзе ўжо існавала свая сацыяльная іерархія. He быўшы ў яе заангажаваным, ён меў лепшы патэнцыял, каб стаць бесстароннім суддзёй і правіцелем, але нашмат менш козыраў у барацьбе з мясцовымі прэтэндэнтамі на гэтую пазіцыю. У такім выпадку, кім жа ён быў запрошаны і якім чынам выйшаў пераможцам у змаганні з мясцовымі канкурэнтамі?
Выдатны расійскі гісторык I. Я. Фраянаў вырашае гэтае пытанне наступным чынам. Паводле ягонай думкі, Рурык быў запрошаны наўгародскімі славенамі для аказання ваеннай дапамогі ў барацьбе за панаванне ў славенскім племянным саюзе і над суседнімі саюзамі крывічоў і чудзі. Верагодна, яму спадарожнічаў поспех і ён вырашыў развіць яго захопам улады над сваімі, так бы мовінь, працадаўцамі. У ходзе перавароту Рурык перані-шчыў наўгародскіх князёў і шмат знаці175. Рэшта славен прызнала Рурыка сваім законным князем, бо мысленне тых часоў прызнавала легітымнае права на ўладу за тым, хто здабыў яго, нанёсшы паражэнне сваім праціўнікам, і такім чынам карыстаўся ласкай вышэйшых сіл176.
Са многімі з гэтых меркаванняў можна пагадзіцца. Цалкам магчыма, што Рурык сапраўды быў запрошаны як найміт для правядзення пэўнай ваеннай аперацыі, і гэтак жа магчыма. што пасля гэтага ён звярнуў свой погляд на магчымасць захопу ўлады. Але да гэтага моманту Рурык даўно не быў навіцыем у палітьшы. Ён мусіў разумець, што нават захапіўшы ўладу над славенамі, крывічамі і чуддзю, ён не здолеў бы яе ўтрымаць па тых самых прычынах, па якіх яе не ўтрымаў няшчасны Хвітсэрк і
175 Фроянов Н. Я. Нсторйческнереалйй влетопйсном сказанйй о прйзванші варягов11 Вопросы нсторнн. Москва, 1991. № 6. С. 10-11
176 Тамсама. С. 11 — 15.
іншыя нарманы, якія пацярпелі няудачу ў заваёўніцкіх планах. Рурык меў шанцы на поспех толькі ў выпадку значнай унутранай падтрымкі. I тут мы мусім зрабіць удакладненне. Звычайна славенскае (ладажскае ці наўгародскае) грамадства разглядаецна як адзінае цэлае. Між тым яно было падзеленае на розныя групоўкі, інтарэсы якіх ■маглі прама супярэчыць адны другім. Князь і дружына супрацьстаялі старой невайсковай знаці. Нягледзячы на паступовае паслабленне апошняй, абедзве групоўкі карысталіся значным уплывам і мелі шырокія сувязі сярод славенскага люду. У атмасферы нязгоды Рурык і мог знайсці сабе хаўруснікаў.
Для таго, каб знайсці групы, што сімпатызав'алі прадпрымальнаму дану, паспрабуем вызначыць, ад каго ж зыходзіла ініцыятыва запрашэння. Вядома, гэта не мог быць мясцовы князь з дружынай. Для яго запрашэнне чужынца для вядзення вайны значыла прызнанне ўласнай слабасці і няздольнасці выконваць свае абавязкі па абароне бяспекі саюзу плямёнаў. Да таго ж нарманскія найміты былі прамымі канкурэнтамі яго і ягонай дружыны адносна здабычы і славы. Таму, як здаецца, адзінай крыніцай запрашэння нарманаў магла быць невайсковая родавая знаць, вядомая як «нарочнтая чадь» ці «старцы градскне»177. Вось гэтыя старцы, трацячы свае пазіцыі ва ўнутраным супрацьстаянні з князем і дружынай, маглі звярнуцца да Рурыка па ваенную дапамогу, пры гэтым разглядаючы яго як магчымую альтэрнатыву мясйоваму князю. Яны, верагодна, і дапамаглі конунгу арганізаваць пераварот па паспяховым сканчэнні баявых дзеянняў.
Натуральна, пераварот выклікаў супраціўленне, якое Рурыкам было жорстка падаўлена. Пра гэта сведчаць запісы Ніканаўскага летапісу аб забойстве Рурыкам Вадзіма Харобрага пад 864 г. і аб уцёках наўгародскіх мужоў ад Рурыка ў Кіеў пад 867 г.178 1. Я. Фраянаў фактычна аб’ядноўвае гэтыя падзеі як часткі аднаго працэсу. Усе наўгародскія групоўкі ізноў паказваюцца як аб'яднаныя суп-
177 Данмлевсккй й. Н. Древняя Русь глазамн совре.меннйков й потомков. С. 95.
178 Няконовская летопвсь. С. 9.
рацьстаяннем Рурыку, а дарадцамі Вадзіма з’яўляюцца наўгародскія старэйшыны179. Між тым летапісеп недарэмна адрознівае гэтыя падзеі. Невыпадкова свой першы ўдар Рурык нанёс па Вадзіму, які быў, мяркуючы па ягонай мянушцы, прадстаўніком вайскова-дружыннай знаці, a значыць прамым канкурэнтам нармана на адпаведнае месца ў грамадскай іерархіі. У такой сітуацыі наўгародскіх старэйшын з Вадзімам падзяляла лінія старога спаборніцтва вайсковай і невайсковай знаці. Таму яны не маглі быць дараднамі Вадзіма, а хутчэй дапамагалі ягонаму саперніку, якога самі ж прывялі да ўлады.
Але, пазбавіўшыся ад канкурэнта, Рурык не збіраўся спыняцца на паўдарозе і задавальняцца месцам, адведзеным яму старэйшынамі. Імкненне да ўлады вырасла з грамадска карыснага да самадастатковага. Тым больш, што, забіўшы Вадзіма, ён атрымаў ад яго ў спадчыну справу барацьбы з тымі самымі старэйшынамі. Таму наступная хваля рэпрэсій пракацілася па невайсковых вярхах. Наўгародскія мужы, якія ўцякалі ад Рурыка ў Кіеў у 867 г., былі, хутчэй за ўсё, старэйшынамі, іх прыхільнікамі і сваякамі. Рурык застаўся адзіным правіцелем земляў славен, крывічоў і чудзі.
Парадаксальным чынам сцверджанне ва ўладзе ў славен, крывічоў і чудзі моцных і ваяўнічых нарманаў не ўзмацніла пазіцыі княскай улады ні адносна невайсковай знаці, ні адносна паспольства. Якімі б ні былі жорсткасць Рурыка і ягонае свавольства, але існавала пэўная мяжа, якую ён і ягоныя нашчадкі пераходзіць не маглі. Больш за тое, гэтая мяжа звязвала ягоныя самаўладныя памкненні нашмат больш, чым мясцовага князя кшталту Вадзіма. Справа палягала ўсё ў той жа заўсёднай слабасці запрошанага конунга: адсутнасці каранёў і трывалых сувязяў у мясцовым грамадстве. У выпадку сур’ёзнага канфлікту Рурыка з невайсковымі вярхамі тыя маглі разлічваць на моцную падтрымку з боку шматлікай кліентэлы, тады як прышлы нарман мог абапірацца на адну толькі дружыну. Тады псрад ім уставалі прывіды цяжкай вайны, якую трэ-
179 Фроянов Н. Я. Іісторйческйе реатш в летопйсном сказанйн о прйзванйй варягов. С. 12.
6а было б весці пасярод лясоў і балот у колькаснай меншасці. Гэта вымушала яго ўстрымлівацца ад залішне радыкальных учынкаў і лічыцца з інтарэсамі невайсковай знаці больш, чым з імі патэнцыяльна лічыўся б Вадзім, які ў такім сутыкненні мог бы разлічваць на сваю дружыну і сваю кліентэлу. Нават рэпрэсіі 867 г., верагодна, насілі абмежаваны характар і не знішчылі ўплыў невайсковай арыстакратыі. Палітычная сістэма славен, крывічоў і чудзі набыла характэрны выгляд балансу сіл паміж моцным аўтарытарным правіцелем, які мала звязаны правіламі і традыцыяй і абапіраецца на асабіста адданых яму людзей, і моцнай алігархіяй, якая мае крыніцы свайго ўплыву ў эканамічнай магутнасці і традыцыйным аўтарытэце. Захаванне невайсковай знаццю свайго ўплыву пазней знайшло адлюстраванне ў развіцці вечавых парадкаў у Наўгародскай і Полацкай землях.
КНІГІ ОНЛАЙН
