Ваенная гісторыя беларускіх земляў (да канца XII ст.)
Том. 1
Ягор Новікаў
Выдавец: Логвінаў
Памер: 208с.
Мінск 2007
ніяк не менш, чым уласным спекуляцыям на гэтыя тэмы. Найбольш паказальным у гэтых адносінах з’яўляецца ўжо цытаваны запіс Лаўрэнцьеўскага летапісу пад 1128 г. Ён расказвае пра падзеі, што адбываліся неўзабаве пасля заваявання Уладзімірам Полацка. Звернемся да яго.
Будучы князем у Ноўгарадзе, яшчэ зусім малады Уладзімір з-за падбухторвання свайго дзядзькі Дабрыні пасватаўся да дачкі полацкага князя Рагвалода Рагнеды. Гордая Рагнеда адмовіла яму як «робнчнчу» з-за нізкага паходжання ягонай маці. Прыйшоўшы ўярасць, Уладзімір выправіўся на Полацк, узяў яго, забіў Рагвалода і гвалтоўна ўзяў Рагнеду сабе за жонку, даўшы ёй новае імя Гарыславы. Ужо нарадзіўся ў іх сын Ізяслаў, калі Рагнеда задумала забіць Уладзіміра ўначы падчас сну. Але Уладзімір нечакана абудзіўся і адвёў яе руку. Ён загадаў Рагнедзе апрануцца ў тронны ўбор і чакаць ягонай волі. Рагнеда ж дала аголены меч у рукі малому Ізяславу, які быў гатовы абараніць маці. Убачыўшы гэта, Уладзімір стаў раіцца са сваімі баярамі, якія казалі яму не забіваць жонку і дзіця, але аднавіць іхнюю вотчыну і даць яе ім ва ўладанне. Уладзімір так і зрабіў, заснаваўшы горад Ізяслаўль (Заслаўе). 1 з таго часу пачалася варожасць паміж Рагвалодавічамі і Уладзіміравым родам204.
Пры аналізе гэтага кранальнага аповеду звяртае на сябе ўвагу наступная дэталь. Спроба Рагнеды забіць Уладзіміра, які ўжо быў яе законным мужам, у помсту за свайго бацьку і братоў паказвае, што ёй валодала пачуццё далучанасці да свайго роду. Яго гонар і інтарэсы яна ставіла вышэй за жыццё свайго мужа, бацькі сваіх дзяцей. У сваю чаргу малы Ізяслаў, апынуўшыся перад выбарам паміж адданасцю свайму бацьку і абаронай маці, стаў на яе бок. Гэты ўчынак у вачах сведкаў і сучаснікаў таксама мог стаць сімвалічным выбарам прыналежнасці да роду Рагвалода і Рагнеды ў супрацьвагу Уладзіміраву роду Рурыкавічаў. Такім чынам, па прыездзе ў Полацк Ізяслаў успрымаўся мясцовым паспольствам і вярхушкай як законны прадаўжальнік ранейшай дынастыі Рагвалода, нягледзячы на спадкаемства па жаночай лініі. У тыя часы, калі княская
204 Лаврснтьевская летопнсь. Ст. 299—301.
ўлада вянчала піраміду палітычнаіі іерархіі грамадства, дзяржава ўвасаблялася ў сімвалічнаіі і сакралізаванай асобе князя. Аднаўленне легітымнага нашчадка ранейшай дынастыі на полацкім стале значыла і аднаўленне прэтэнзій на самастойнае дзяржаўнае існаванне.
Але і самастойная мясцовая дынастыя была не самым пераканаўчым аргументам на карысць адасобленага існавання Полаччыны. Асоба князя і трывалая дынастычная традыцыя яшчэ не давалі гарантый падтрымкі з боку паспольства. Сакралізаныя княскай улады была двувострай зброяй. Князь мог лічынца абраннікам вышэйшых сіл і з гэтай прычыны карыстацца найвышэйшым аўтарытэтам свайго народу. Але такое становішча было трывалым толькі пакуль яму спрыялі поспех і ўдача. Няўдачы і паражэнні ўспрымаліся як знак таго, што вышэйшыя сілы звярнулі свой прыхільны позірк на іншы род і іншую асобу. Адпаведна, той, хто перамог і забіў князя, мог лічыцца законным спадкаемцам ягонай улады. У сувязі з гэтым цяжка растлумачыць прыхільнаснь палачан да нашчадкаў Рагвалода, беручы пад увагу ягонас паражэнне ад рук Уладзіміра. Хутчэй за ўсё, нечаканую ролю адыграла ўсё тая ж сімвалізацыя асобай князя ўсёй дзяржавы. У такім святле помста Рагнеды за Рагвалода ў рэтраспектыве разглядалася і як помста за гвалтоўнае ўзяцце Полацка, як працяг лаяльнасні свайму княству. Таму і дынастыя, якая праявіла надзвычайную лаяльнасць да сваёй дзяржавы, карысталася надзвычайнай лаяльнасню з боку паспольства гэтага княства.
Вялікае значэнне меў і сам факт узброенай барацьбы за Полацк, якая суправаджалася гібеллю ваяроў і мірных жыхароў. Гэта, несумненна, пакінула трывалы след у калектыўнай і індывідуальнай памяці палачан. Пасля ўзяцця Полацка з вялікім кровапраліццсм пытаннс самастойнасці выйшла з цалкам рацыянальнага вымярэння мэтазгоднасці існавання асобнага дзяржаўнага ўтварэння, абгрунтаванай палітычнымі ці эканамічнымі прычынамі. Яно набыло рэлігійную афарбоўку справы, аплочанай крывёй супляменнікаў і сваякоў, што само па сабс рабіла наступныя пакаленні спадкаемнамі гэтай справы і накладала на іх абавязкі па яе працягу і абароне. Самас-
тойнасць станавілася неацэнным дарам, самадастатковай каштоўнасцю, якую нельга і не варта было губляць.
Звяртае ўвагу тая акалічнасць. што ніводны з пералічаных фактараў, які надаваў лішнюю вагу справе полацкай самастойнасці, не быў аб'ектыўным. To бок, ён не дадаваў Полацку заўважных аб’ёмаў палітычнай ці эканамічнай магутнасці, якія можна было б узважыць у нейкіх рацыянальных велічынях. Усе гэтыя фактары грунтаваліся на суб’ектыўным успрыманні дзейнымі асобамі сябе і навакольнага асяроддзя: успрыманні палачанамі Рагнеды і Ізяслава як легітымных спадкаемцаў дынастыі Рагвалода, спалучаным з іх уласным успрыманнем сябе ў гэтай якасці; адчуванні палачанамі і Рагвалодавічамі ўзаемнай лаяльнасці, нарэшце, адчуванні важнасці самастойнасці Полаччыны як справы, апраўданай крывёй. Калі аб’ектыўныя фактары сапраўды заклалі палітычныя і эканамічныя падмуркі незалежнасці Полацкай зямлі, суб’ектыўныя фактары стварылі саму ідэю гэтай незалежнасці. Яны адаптавалі яе да масавай свядомасці, персаніфікавалі ў асобах князёў Рагвалодавай дынастыі, убралі ў прыгожыя гераічныя шаты барацьбы з драпежным наўгародскім захопнікам, надалі ёй звышнатуральнае рэлігійнае адценне збаўлення крывёй продкаў і падалі яе як вартую змагання і абароны справу.
Паралелі гэтаму эпізоду беларускай гісторыі мы можам знайсці ў гісторыі Нарвегіі. У 1000 г. у бітве пры Свольдзе загінуў нарвежскі кароль Олаф Тругвасан, магчымы сын летапіснага Туры і, адпаведна, пляменнік Рагвалода і стрыечны брат Рагнеды. У 1030 г. бітва пры Стыкластадзіры скончылася паражэннем і смерцю для караля Олафа Святога. Імёны абодвух каралёў звязваюцца з барацьбой за аб’яднаную самастойную Нарвегію. 1х палітыка ў абодвух выпадках пацярпела няўдачу, а значная частка нарвежскага паспольства змагалася супраць іх у фатальных для іх бітвах (успомнім, што ў барацьбе Рагвалода з Уладзімірам з абодвух бакоў змагаліся нарманы і крывічы). Але менавіта іхнія імёны і іхняя праграма сталі сцягам прыхільнікаў аб’яднанай самастойнай Нарвегіі ў будучыні.
Ваенны канфлікт вакол Полацка дапоўніў пазітыўную ідэю полацкай самастойнасці негатыўным вымярэннем.
Ваенныя дзеянні падштурхоўвалі палачан да ўсведамлення сябе ў навакольным свеце не толькі як станоўча самастойнай супольнасйі, але і адмоўна супрацьлеглай Ноўгараду і Кіеву і выразна адрознай ад іх.
Такім чынам, у дадзенай сітуацыі вайна ізноў прадэманстравала сваю парадаксальную прыроду. Калі аб’ектыўна паражэнне Рагвалода ад Уладзіміра значыла перапыненне самастойнага існавання Полацка, ягоныя суб’ектыўныя вынікі былі цалкам супрацьлеглымі. Узніклае ў выніку вайны ўяўленнс аб полацкай незалежнасці як аб справядлівай, але прайгранай справе ў будучыя часы служыла ёй фундаментам ці не лепшым за палітычныя і эканамічныя фактары.
Раздзел 3.
Ваеннае майстэрства нарманаў, славян і балтаў у 820—я 970—я гг.
А) Вайсковая арганізацыя
У выніку бесперапыннага цячэння гістарычнага працэсу вайсковая арганізацыя народаў, якія жылі на беларускіх землях, уяўляла сабой далейшае развіццё ранейшых формаў. Як і раней, у славян і балтаў мы можам вылучыць два яе асноўныя складнікі: народнае апалчэнне і княскую дружыну. Засноўваючыся на ўсеагульным узбраенні народу, апалчэнне складалася з дарослых мужчын, здольных трымаць у руках зброю і выступаць у ваенныя выправы. Княская ж дружына ўключала асабіста звязаных з князем, адданых яму людзей, якія адасобіліся ад рэшты грамадства і пачалі вылучацца ў слой прафесійных ваяроў.
Пры захаванні ранейшых формаў адбывалася якаснае эвалюцыйнае змяненне іх сутнасці і ролі на вайне. Князь усё менш і менш выглядаў як ліхі правадыр на чале дружыны такіх самых зухаў, у залежнасці ад абставін здольных выкарыстаць сілу дзеля абароны свайго племені, змагання з невайсковай земскай знаццю ці рабаўніцкага паходу на чужынцаў. 3 утварэннем дзяржавы князь стаў асноўным прадстаўніком улады, выразнікам палітычнай волі народу і цэнтрам прыняцця рашэнняў у дачыненні вайны і міру. Ён не быў ні тыранам, ні самаўладным манархам. У вялікай ступені ён залежаў ад народу і нават ад сваёй дружыны. Тым не менш, найбольшая ініцыятыва ў дачыненні да знешняй палітыкі, абвяшчэння і вядзення вайны належала яму. Адпаведна, і ягоная дружына са звязанага асабістымі сувязямі з князем хаўруса ператваралася ў грамадскі інстытут. У ваенных адносінах яна трансфармавалася з непастаяннай узброенай групы, якая пераследавала пераважна ўласныя мэты, у сталую вайсковую сілу, закліканую на абарону інтарэсаў грамадства ў цэлым. Яна станавілася найбольш баяздольнай часткай
узброеных сіл грамадства і ядром, вакол якога яны гуртаваліся. У сваю чаргу, народнае апалчэнне ўжо не было хаатычнай сілай. якая збіралася нерэгулярна ў адказ на знешнюю пагрозу ці дзеля рабаўніцкага паходу. Цяпер апалчэнне збіралася на заклік князя, калі той меўся распачаць абарончую ці захопніцкую вайну, «совкупнві> вон многн», і займала дакладна вызначанае месца ў ваенных планах, распрацаваных палітычнай элітай. Калі ваенная дэмакратыя перарасла ў дзяржаўны лад, узброеныя сутыкненні сталі вайной, а нерэгулярныя ўзброеныя фармаванні нарэшце сталі войскам. Разгледзім ягоную арганізацыю.
На беларускіх землях, якія ўваходзілі ў склад дзяржавы Рурыкавічаў з цэнтрам у Ладазе ці Ноўгарадзе, а затым у Кіеве, а таксама ў самастойным Полацкім княстве на вяршыні ўсёй вайсковай арганізаныі грамадства знаходзіўся кіраўнік дзяржавы — князь. Супольна з дружынай, а магчыма, і земскай знаццю, ён вырашаў пытанні вайны і міру, вызначаў ваенную палітыку дзяржавы, ініцыяваў збор войска на вайну, вызначаў стратэгію дзеянняў і ў большасці выпадкаў сам ажыццяўляў тактычнае кіраванне войскам і ўдзельнічаў у баях. Менавіта ў такой ролі мы бачым Рурыка, Аскольда, Дзіра, Алега, Ігара, Святасдава, Рагвалода і Уладзіміра. Калі таго патрабавала мэтазгоднаснь, князь мог перадаць камандаванне цэлым войскам ці яго часткай аднаму са сваіх набліжаных. Як піша Ібн Фадлан, «у яго ёсць намеснік, які кіруе войскамі і нападае на ворагаў і замяшчае яго ў яго падданых»205.
КНІГІ ОНЛАЙН
