Вальдэнсы ў канцы XII - пачатку XV стагоддзя
паміж ерэтычнай сектай і народнай рэлігійнасцю
Таццяна Валодзіна
Памер: 440с.
Мінск 2024
34 Ostorero, "Des papes face a la sorcellerie demoniaque," 162.
35 Franck Mercier and Martine Ostorero, "The 'Waldensian Sect': Heresy and Witchcraft,” in A Companion to the Waldenses in the Middle Ages, vol. 103 (Leiden: Brill, 2022), pp. 395421,405406.
36 Benedetti, "Fratelli Barlotti," 50.
37 Luca Patria, "«Sicutcanis reddiensad vomitum»: lospaesamentodei valdesi nel balivato sabaudo della diocesi di Torino fra Tre e Quattrocento,” in Valdesi medievali: bilanci e prospettive di ricerca (Torino: Claudiana, 2009), pp. 121161,130135.
Знікненне “класічнага" вальЬызму (пачатак XU cm.) S3
першае значэнне, а калі другое38. Канчаткова трансфармацыя тэрміна ў гэтым рэгіёне завяршылася да працэсу 1447 г.
Парадыгма атаясамлення вальдэнсаўз ведзьмамі няўхільна пашыралася і да 1460 г. паміж гэтымі двума паняццямі ўпэўнена стаяў знак роўнасці39. Ян Цінктар, які піша ў 14701480 гг. кнігу, прысвечаную выкрыццю "вальдызмуў Apace”, каліў 1460 г. па палітычна сфабрыкаванай "вядзьмарскай” справе былі асуджаны шматлікія жыхары гэтага горада і ваколіц, прыводзіць шматлікія ілюстрацыі вальдэнскавядзьмарскіх пакланенняў Д'яблу ў вобразе казла і палётаў на шабаш40.
Шлях ад першых абвінавачванняў у служэнні Люцыферу да поўнай міграцыі тэрмінаў "вальдэнс" ад ерэтыка да чараўніка заняў паўтара стагоддзя і можа быць коратка падсумаваны ў наступнай табліцы:
Табліца 3. Этапы суаднясення вальдэнсаў і ведзьмаў
Год Месца З'ява
1315 Крэмс i Свідніца вальдэнсы пакланяюцца Люцыферу
1388 Альпійскія даліны вальдэнсы ладзяць шабашы з оргіямі і вядзьмарскімі напоямі
1427 Альпійскія даліны насельнікі займаюцца чараўніцтвам
1428 Альпійскія даліны секта тых, хто лятае на мётлах, паходзіць з Ліёна
1428 Альпійскія даліны gazzart = вальдэнс
1430 Фрыбур vaudois = і вальдэнсы, і ведзьмы
1440 Альпійскія даліны вальдэнсы = ведзьмы
1447 Фрыбур vaudois = ведзьмы
1449 Альпійскія даліны вальдэнка Янета як ведзьма, лятае на мятле
1451 Ліён і Савоя жанчыны, якія лятаюць на мётлах, падпісаныя "вальдэнкі”
1460 Арас вальдэнсы = ведзьмы
Такім чынам, відавочныя паралелі абвінавачанняў вальдэнсаў і ведзьмаў (пакланенне Д’яблу, у тым ліку і ў выглядзе ката, празмернае ўжыванне ежы, оргіі і г. д.ф Пытанне ў тым, ці было ў вальдэнскай дактрыне і практыках нешта "звышнатуральнае”, што магло навесці саміх вернікаў на падобныя паралелі? Вышэйзгаданы Вольфганг Берынгер піша пра вальдэнсаў, якія з’яўляліся адначасова пасрэднікамі паміж двума сусветамі,
38 Kathrin Utz Tremp, ''Von der Haresie zur Hexerei. Waldenser und Hexenverfolgungen im heutigen Kanton Freiburg (13991442),’’ Schweizerische Zeitschrift fur Geschichte 52 (2002): pp. 115121,117.
39 Behringer, "How Waldensians Became Witches," 168.
40 Jean Tinctor, Adoration du bouc. Traits du crime de vauderie (Bibliotheque nationale de France), accessed 02.11.2022, http://expositions.bnf.fr/flamands/grand/fla_212.htm.
84
Глава 2. "Класічны" вальЬызм
маглі бачыць і гаварыць з памерлымі41. Сілу сваю яны атрымалі ад саміх апосталаў42, як і абавязак лячыць (Мф 10:1, 8). Пётр Білер выказвае меркаванне, што лячэнне магло быць часткай "апостальскага шляху”, нароўні з беднасцю і пропаведдзю43.
У прысудах інквізітарскіх допытаў з Керсі, праведзеных у 12401241 гг. інквізітарам Пятром Селанам44, сустракаецца рэдкая (але не выключная для вальдэнсаў45) прафесія ўрача. Праўда, інквізіцыя асудзіла потым не толькі саміх лекараў, але і іх пацыентаў46. Было зафіксавана, што мясцовыя вернікіміране, як вальдэнскія, так і катарскія, звярталіся да вальдэнскіх "настаўнікаў” па ўрачэбную дапамогу, напрыклад, мазь47. 3 тэкстаў прама не вынікае нейкі звышнатуральны характар такой дапамогі. Пётр Білер лічыць, што гаворка магла ісці пра накладанне рук48. На аснове пратаколаў можна зрабіць выснову, што вальдэнсы карысталіся "немагічнымі” спосабамі лячэння, хутчэй за ўсё, яны выкарыстоўвалі гэтую прафесію нароўні з прафесіяй гандляра для перамяшчэння і наведвання дамоў сваіх вернікаў, не выклікаючы падазрэнняў з боку ўладаў і суседзяў. Дуранд з Оскі ўтрымліваў шпіталь49. У Новы Час вальдэнскія "настаўнікі” альпійскага рэгіёну ў сваёй большасці ўсе валодалі рэальнымі ўрачэбнымі навыкамі50.
Важную ролю адыгрываў сам рэгіён, у якім пачаўся і найбольш актыўна развіваўся антывальдэнскавядзьмарскі пераслед: горныя даліны Альпаў. Альпійскія даліны ва ўспрыняцці каралеўскіх двароў Еўропы месца дзікае, якое цяжка кантраляваць51. Пётр Вялікашаноўны каля 11381141 гг., на світанку заходнееўрапейскай антыерэтычнай палемікі, так пісаў пра паходжанне ерасі Пятра з Бруі: "Я думаў, што абледзянелыя Альпы і пакрытыя вечным снегам вяршыні прынеслі вашым жыхарам варварства, і што зямля, адрозная ад усіх іншых земляў, нарадзіла народ, адрозны ад усіх іншых, і, такім чынам, чужое вучэнне лягчэй пранікае ў дзікія норавы і да неадукаваных людзей"52. Фернан Брадэль адзначаў,
41 Behringer, "How Waldensians Became Witches,” 173176.
42 Kurze, Quellen zur Ketzergeschichte Brandenburgs und Pommerns, 85. [Vll.v.e.2]
43 Biller, "Helping the Poor and Healing the Sick," 425426.
44 L'inquisition en Quercy, 36,124,136 i інш. [lll.ii]
45 Peter Biller, "Cathars and Material Women," in Medieval Theology and the Natural Body, vol. 1 (Woodbridge: York Medieval Press, 1997], pp. 61108,104105.
46 Лн, Нсторйя йнквйзйцйй.
47 L'inquisition en Quercy, 134. [lll.ii]
48 Peter Biller, "Medicine and Heresy," in Religion and Medicine in the Middle Ages (Woodbridge: York medieval Press, 2001], pp. 155174,106.
49 PL 216:601602.
50 Biller, "Helping the Poor and Healing the Sick," 432.
51 Marco Fratini, "Storie di frontiera e pratiche di confine nelle Valli valdesi," La Beidana 47 (2003]: pp. 118, 8.
52 Corpus Christianorum continuatio mediaevalis: aelredi rievallensis opera omnia, vol. 10 (Turnholti: Typographi Brepols Editores Pontificii, 1971], p. 10, paragr. 6, lines 712.
Знікненне "класічнага" вальЬызму (пачатак XD cm.)
85
што менавіта ў горных рэгіёнах былі пашыраны павер'і пра д'ябла і ведзьмаў53. А паколькі формы барацьбы супраць ерэтыкоў і ведзьмаў супадалі54, то некаторыя навукоўцы пісалі пра маштабную вайну феадальнага грамадства супраць свету гор (у дадзеным кантэксце гэта тып сярэднявечнай цывілізацыі, які сфарміраваўся пераважна ў Альпах і прадугледжваў існаванне грамадства, якое было слаба звязана з іншымі супольнасцямі, з'яўлялася эканамічна і культурна замкнёным, не схільным да зменаў, сінкрэтычным у сваім светапоглядзе): спачатку ў форме барацьбы з ерасямі, а потым з ведзьмамі55.
Што б ні паспрыяла развіццю "д’ябальскіх” сюжэтаў у Альпах, менавіта гэты рэгіён адыграў асаблівую ролю ў лёсе сярэднявечных вальдэнсаў: менавіта тут яны ўзніклі, развіліся і "зліліся" ў інквізітарскай свядомасці з ведзьмамі, што вывела іх пераслед на новы ўзровень і тым самым падвяло рысу пад цэлай эпохай іх існавання.
Калі ж падсумаваць прычыны, што прывялі да такога зліцця вобразаў вальдэнскай жанчыны і ведзьмы, то варта пералічыць наступныя:
* традыцыйна высокая роля жанчыны сярод вальдэнсаў;
* "звышнатуральныя”здольнасці вальдэнскіх "настаўнікаў” (уяўленні пра іх хаджэнні на той свет, размовы з памерлымі і лекаванне), атрыманыя ад апосталаў, што прывяло да сакралізацыі асобы "настаўніка” (як і святара ў каталіцтве);
^ падабенства знешняй атрыбутыкі вальдэнскай сустрэчы і шабашу ведзьмаў (патаемнасць, начны час, прысутнасць мужчын і жанчын разам);
* збор ахвяраванняў для "настаўнікаў”, што магло трактавацца як "схаваны скарб”;
* абвінавачанні ў пакланенні "раз не Рымскай Царкве значыць, не Богу значыць, Д'яблу" ў вобразе ката або казла, якое магло ўзнікнуць зза адмовы наведваць каталіцкія імшы і прымаць таінствы ("бо д'ябал не дазваляў”).
Усё гэта і навяло інквізітараў на думку, што вальдэнсы займаліся чараўніцтвам, у чым іх і прымушалі прызнавацца пад катаваннямі.
53 Фернан Бродель, Средйземное море й средйземноморскйй мйр в эпоху Фшшппа II, доступ 02.11.2022, http://samlib.rU/z/zubkow_a_w/braudel.shtml.
54 Lavenia Vincenzo, The Alpine Model of Witchcraft. The Italian Context in the Early Modern Period. Accessed 02.11.2022. https://www.academia.edu/29857735/The_Alpine_Model_of_Witchcraft_The_ Italian_Context_in_the_Early_Modern_Period, 153.
55 Merlo, "Identita religiose," 89; Hugh Redwald TrevorRoper, "The European WitchCraze of the 16th and 17th Centuries," in The Crisis of the Seventeenth Century Religion, the Reformation, and Social Change (Indianapolis: Liberty Fund, 2001), pp. 62115, 9498.
86
Глава 2. "Класічны” вальЬызм
ВальЬэнсы ў Цэнтральнай Еўропе і вучэнне Яна Гуса
Паляванне на ведзьмаў ахоплівала не ўсіх вальдэнсаў. Частка з іх пачала схіляцца ў бок руху, які нарадзіўся пад уплывам "класічнага" вальдызму, гусітаў.
Рух гусітаў, як і вальдэнсаў атрымаў назву ад імя свайго духоўнага натхняльніка Яна Гуса, але распачаўся толькі пасля яго смерці на вогнішчы ў Канстанцы ў 1415 г. Гусіты асуджалі назапашванне багаццяў Царквой і духавенствам, заклікаючы вярнуцца да "евангельскай беднасці"; лічылі, што для таго, каб кожны чалавек мог зразумець "Закон Божы”, набажэнствы павінны здзяйсняцца на чэшскай/роднай мове (усе гэтыя ідэі ўжо былі раней агучаны вальдэнсамі]; крытыкавалі каталіцкае прычасце для духавенства хлебам і віном, а для свецкіх асоб толькі хлебам; даказвалі, што ў першапачатковым хрысціянстве ўсе прычашчаліся аднолькава.
Вялікі ўплыў вальдэнсаў на гусіцкую дактрыну доўгі час лічыўся даказаным, бо яшчэ сярэднявечныя палемісты пісалі, што Чэхія была "інфіцыраваная чумой вальдызму"56, а некаторыя навукоўцы бачылі ў ім нават самі карані гусізму57. Іншыя сцвярджалі, што вальдэнсы падтрымлівалі гусітаў фінансава58. Найвялікшую павагу да паслядоўнікаў Вальдэса мелі табарыты (радыкальныя гусіты)59. 3 іншага боку, сам Ян Гус адмаўляў усялякую сувязь з ерэтыкамі; у крыніцах, акрамя абвінавачванняў з боку каталікоў, няма прамых указанняў на сувязь паміж раннімі гусітамі і вальдэнсамі60. У любым разе, найбольш успрымальнымі да гусіцкай дактрыны аказаліся паўднёвыя рэгіёны Чэхіі, дзе перад гэтым былі заўважаны вальдэнсы61. Але, згодна з апошнім грунтоўным даследаваннем Альберта дэ Ланге, гусіты нават калі і мелі кантакты з вальдэнсамі, то ніяк не з чэшскімі, а з нямецкімі, але, па яго меркаванні, гэтыя кантакты не аказалі значнага ўплыву на фарміраванне ўтраквісцкага (памяркоўнага гусіцкага) вучэння62.
КНІГІ ОНЛАЙН
