Вальдэнсы ў канцы XII - пачатку XV стагоддзя
паміж ерэтычнай сектай і народнай рэлігійнасцю
Таццяна Валодзіна
Памер: 440с.
Мінск 2024
102 Bylina, "Heretycy w spofeczehstwie,” 114.
103 Напрыклад, Kurze, Quellen zur Ketzergeschichte Brandenburgs und Pommerns, 119120. [VII.v.e.2]
Спецыфічныя вераванні: траЬуцыянізм і існасць Ьушы
радуцыянізм канцэпцыя Цертуліяна, згодна з якой душа дзіцяці фарміруецца з душаў бацькоў супярэчыць крэацыянізму, што душа дзіцяці ствараецца Богам. Была адхіленая афіцыйнай Рымскай Царквой, але падтрымлівалася Святым Аўгусцінам і (рэальна альбо ва ўяўленні каталіцкіх аўтараў) некаторымі ерэтычнымі дуалістычнымі рухамі.
Сальва Бурчы адзіны, хто разгорнута пісаў пра традуцыянізм у вальдэнсаў. Сведчанні пра гэта змешчаны ў самым канцы яго трактата. Тэзіс вельмі кароткі: "Верым, што дух паходзіць ад духу і плоць ад плоці; і гэта адбываецца падчас сувязі паміж мужчынам і жанчынай; слухайце, бо гэта ісціна”1. Ускосныя пацвярджэнні традуцыянізму вальдэнсаў ёсць у кароткім пасажы з манускрыпта італьянскай інквізіцыі, які адносіцца да другой паловы XIII ст., і ў двух фрагментах антыерэтычнага трактата французскай інквізіцыі канца XIII ст. або першай дэкады XIV ст.2 Ансельм з Александрыі проста ўспамінае, што "душы перадаюцца"3, не ўдакладняючы падрабязнасцей.
Катарскі ўплыў на вальдэнсаў праяўляўся не толькі знешне, у запазычанні назвы "дасканалыя" для "настаўнікаў", але і ў некаторых вераваннях наконт існасці душы. Шырэй за ўсё пра гэта піша Стэфан дэ Бурбон: "душа першага чалавека была часткай боскай субстанцыі; на нябёсах няма ніякага духу, акрамя духу Бога, хто сам ёсць Бог" і "душа кожнага добрага чалавека сапраўды Святы Дух, які ёсць Бог, і гэты добры чалавек, пакуль ён застаецца добрым, не мае іншай душы, акрамя як Святога Духа, або Бога"4. У матэрыялах допытаў можна сустрэць сцвярджэнні: "Таксама казаў той Бернард, прапаведуючы, што са смерцю цела душа памірае"5. У дадзеным выпадку мае месца або механічны перанос царкоўнымі аўтарамі катарскіх ідэй на вальдэнсаў (у ранні перыяд, да канца XIII ст.), або сапраўднае змяшэнне вераванняў. На карысць апошняга сведчаць прызнанні Якуба Бека, ерэтыка з Пінерола, які названы вальдэнсам, але яны ўтрымліваюць рысы абедзвюх плыняў: "Любы мужчына ці жанчына складаецца
1 Gonnet, Enchiridion fontium valdensium, vol. 2, 74. [Il.xi.e]
2 da Milano, Il «Liber supra Stella»,” Aevum 17, 113; Gonnet, Enchiridion fontium valdensium, vol. 2,186. [Ill.iii]
3 Gonnet, Enchiridion fontium valdensium, vol. 2,143. [Il.xvii]
4 Wakefield and Evans, Heresies of the High Middle Ages, 345347. [Il.xiv]
5 Dollinger, Beitrdge, 260. [IV.iv.b]
15S
Глава 4. Пгульньія і рэгіянальныя рысы вучэння вальЬэнсаў
не з разумнай душы і цела, але адна частка з дэманаў, якія грашаць, аб’яднаная з целам і ўкладае душу ў гэтае цела, і другая, якая будзе выратавана, выпраўлена з дапамогай анёлаў, якія спусцяцца з неба”6. Цяжэй патлумачыць наяўнасць меркавання "душам уласціва выходзіць за межы целаў”7 у кароткім спісе вальдэнскіх памылак ад 1395 г. з Прагі, рэгіёну, дзе катарскі ўплыў быў надзвычай слабы. На дадзены момант адказ на гэтае пытанне даць немагчыма зза недахопу звестак.
6 Dollinger, Beitrdge, 266. [IV.iv.b]
7 Holinka, "Sektarstvi v Cechach," 181. [Vl.vi]
НЬрозныя рысы ў веравучэнні розных абшчын і прычыны іх узнікнення
эрытарыяльнае пашырэнне веравучэння вальдэнсаў прывяло да пагаршэння камунікацыі паміж асобнымі абшчынамі, што дало апошнім больш аўтаноміі пры вырашэнні розных жыццёвых праблем, якія ўзнікалі амаль штодзённа. Змест праблемы і рэакцыя на яе непасрэдна залежалі ад умоў, якія існавалі ў канкрэтным рэгіёне знаходжання абшчыны. Відавочна, што яны былі розныя, а значыць, і вырашэнні праблем таксама не супадалі. Дадзены аб’ектыўны фактар прывёў да фарміравання тэрытарыяльных варыянтаў веравучэння вальдэнсаў (дадатакБ).
Табліца 5. Размеркаванне спецыфічных вальдэнскіх вераванняў па рэгіёнах да пачатку XV ст.
Рэгіён Клятва Праца Маёмасць Гвалт
Поўдзень сучаснай Францыі
Ламбардыя + +
Савоя + 7 7 +
Нямецкамоўныя тэрыторыі Цэнтральнай Еўропы +
Вольныя гарады ў канцы XIV пачатку XV ст. + + + +
ПЬмова ab клятвы
Праз усё XIII і XIV стст. вызначальным пры інквізіцыйным допыце вальдэнсаў было іх адмаўленне клясціся (40 згадак, 37 супраць клятвы і толькі 3 за). Першая згадка сустракаецца ў Алана Лільскага: "Hi ў якім разе нельга клясціся"1. Падрабязна пра гэта піша Бернард Гі: "Усе клятвы, як на судзе, так і паза судом, без усялякага выключэння і агаворак, Богам забароненыя, недазвольныя і грахоўныя па словах Святога Евангелля і Святога Апостала Якуба пра забарону клятвы"2. Відавочна, такая адмова базуецца на забароне з Нагорнай пропаведзі Хрыста3 (за выключэннем вальдэнкі Перанеты ў 1335 г., якая на допытах спасылалася на 23і
1 Gonnet, Enchiridion fontium valdensium,vo\. 1,114. [II.v]
2 Bernardus Guidonis, Practica inquisitonis, 245246. [lll.vi.3]
3 Мф 5:3337.
160
Глава 4. Пгульныя і рэгіянальныя рысы вучэння вальЬэнсаў
псалом4) і літаральным разуменні вальдэнсамі Бібліі. Паводле Бернарда Гі, па адносінах да клятвы падчас інквізітарскага допыту можна было вызначыць прыналежнасць ерэтыка да пэўнай секты. Згодна з вальдэнскімі ўяўленнямі, той, хто церпіць пераслед за адмаўленне клятвы, пакутнік, падобны да Святога Стэфана: "Таксама, што той, хто пераследуе або адпраўляе на смерць кагонебудзь, хто не хоча клясціся ні на які конт, з’яўляецца забойцам, бо забівае таго, хто правільны і нявінны, і складае кампанію тым, хто кідаў камяні ў Святога Стэфана”5. 3 іншага боку, Стэфан дэ Бурбон сцвярджае: "я чуў, як некаторыя з іх казалі, што пад страхам смерці дазваляецца тым, хто не дасканалы, падманваць і прыносіць клятвы”6. Магчымасць адыходу ад клятвы для самаабароны крышталізавалася ва ўмовах узмацнення інквізіцыйнага пераследу да канца XIII ст.: "Кажуць, што любая клятва недапушчальная і з'яўляецца смяротным грахом, нават калі яна праўдзівая. Аднак так адрэгулявана, што можна клясціся, каб пазбегнуць цялеснай смерці, або іншага не выдаць, або захаваць у сакрэце сваё нявер'е”7.
Упершыню забарона клятвы была вызначаная Царквой як ерэтычная ўжо ў папскай буле Ad abolendam ад 1184 г.8 Далей адмова прынесці клятвы разглядалася як прыкмета ерасі нават міранаміпалемістамі ў XIII ст. Датычылася гэта абвінавачанне не толькі вальдэнсаў: такая забарона існавала таксама ў катараў і ўмільятаў9, Св. Бенедыкт забараняў манахам клясціся10. Разам з тым клятва не з’яўлялася гарантыяй бяспекі прысяга на судзе асоб, якія падазраваліся ў ерасі, не мела юрыдычнай сілы (у звычайных сітуацыях пры адсутнасці доказаў віны клятва давала чалавеку свабоду)11. А паколькі сваякі, якія павінны былі клясціся разам з абвінавачаным, мусілі быць вартымі даверу, то ў некаторых рэгіёнах, населеных ерэтыкамі, усе жыхары маглі быць скампраментаваны12.
3 пратаколаў допытаў чэшскіх вальдэнсаў сярэдзіны XIV ст. бачна, наколькі вальдэнсы стараліся абысці пытанне клятвы з дапамогай выразаў тыпу "Я ахвотна паклянуся, калі Вы загадаеце"13. У сваіх запісах інквізітар так рэкамендуе размяжоўваць "дасканалага” ерэтыка ад "недасканалага (маюцца на ўвазе вандроўныя прапаведнікі/настаўнікі і простыя вернікі): трэба было задаць пытанне: 'Адрачэцеся клятвенна ад ерасі?” Калі ён
4 Benedetti, "The Bible, Women Heretics, and Inquisitors," 90.
5 Dollinger, Beitrcige, 126. [lll.iv.a]
6 Wakefield and Evans, Heresies of the High Middle Ages, 346.
7 Gonnet, Enchiridion fontium valdensium, vol. 2,153. [V.ii]
8 Bueno, Defining Heresy, 54.
9 Luigi Zanoni, Gli umiliati nei loro rapporti con 1'eresia, 1’industria della lana ed i Comuni nei secoli XII e XIII sulla scorta di document! inediti (Milano: Hoepli, 1911), 4344.
10 Zanoni, Gli umiliati nei loro rapporti con I'eresia, 122.
11 Antonia Fiori, "Et si haereticus non sit... La condanna dei sola suspicione notabiles," Rivista Internazionale di Diritto Comune 27 (2016): pp. 185225,190.
12 Fiori, "Et si haereticus non sit,” 206.
13 Patschovsky, Quellen zur Bohmischen Inquisition, 185. [Vl.ii.b]
ПЬмова ab клятвы. Пытанне працы
161
"дасканалы”, то адкажа: "He клянуся, бо Хрыстос забараніў клясціся”. Калі ж ён "недасканалы", то адкажа: "Калі я павінен клясціся, то паклянуся". Тады інквізітар кажа падсуднаму: "Я не загадваю табе клясціся, але калі ты хочаш, каб я табе паверыў, пакляніся". Калі кажа ерэтык: "Я не ведаю, як клясціся, навучыце мяне форме клятвы”, значыць ён выкарыстоўвае ўсе гэтыя і падобныя ўхіленні, каб пераканаць сябе, што ён не клянецца, а толькі паўтарае фармулёўку клятвы за суддзёй14.
Разам з тым у XIV ст. назіраецца адыход ад літаральнага трымання гэтай забароны. Прамых сведчанняў у крыніцах няма, але можна меркаваць, што тыя вальдэнсы з вольных імперскіх гарадоў якія ўвайшлі ў склад магістрата або з’яўляліся цэхавымі майстрамі, былі вымушаны даваць клятву, бо камуна інстытуцыя, заснаваная на клятве15. Вальдэнсы Заходніх Альпаў адмаўлялі падман і клятву, але на судзе, калі прысутнічалі ў якасці сведкаў ці абвінавачаных, давалі яе без вагання. Гэта таксама паказвае на іх аддаленне ад "класічнага" вальдызму.
Катрын Утц Трэмп паказвае залежнасць паміж супрацьстаяннем вальдэнсаў Царкве і ўсталяваннем ёй нейкага дагмата. Згодна з яе меркаваннем, зніжэнне супрацьстаяння вальдэнсаў клятве звязана са змяшчэннем фокуса ўвагі ад чыстца да культу Дзевы Марыі, які вальдэнсы на злосць Царкве сталі адмаўляць больш рашуча16. Прымаючы верагоднасць гэтай гіпотэзы, варта адзначыць, што пазіцыя Каталіцкай Царквы ўплывала ў дадзеным выпадку хутчэй на меркаванні інквізітараў і аўтараў палемічныхтрактатаў, праз "акуляры" якіх мы і назіраем сёння за сярэднявечнымі вальдэнсамі. Іншымі словамі, мы ведаем не тое, у што вальдэнсы насамрэч верылі, а тое, пра што іх запыталіся.
Пытанне працы
Вальдэнсы Ламбардыі лічылі магчымым сумяшчэнне апостальскага жыцця з ручной працай. Вальдэс жа быў строга супраць гэтага: "калі наконт усяго астатняга былі мір і згода паміж ім і італьянскімі братамі, акрамя толькі злучэнняў працоўных, якія ў тыя часы былі ў Італіі, калі, такім чынам, яны [ламбардцы] з імі [злучэннямі працоўных] не расстануцца, міру з ім мець яны не маглі"17. Магчыма, наяўнасць такой працоўнай арганізацыі след уплыву на вальдэнсаўз боку ўмільятаў18. 3 аднаго боку, Вальдэса можна зразумець: перад яго вачыма быўяскравы прыклад багатых кляштараў, якія відавочна не прытрымліваліся зароку беднасці, і ён баяўся паўтарыць іхлёс. Існуе нават думка, што свецкі аскетычны лад жыцця з'яўляецца
КНІГІ ОНЛАЙН
