Вальдэнсы ў канцы XII - пачатку XV стагоддзя
паміж ерэтычнай сектай і народнай рэлігійнасцю
Таццяна Валодзіна
Памер: 440с.
Мінск 2024
14 Patschovsky, Quellen zur Bohmischen Inquisition, 185. [Vl.ii.b]
15 Powell, "Religious Diversity," 370371. Zanoni, Gli umiliati nei loro rapporti con I’eresia, 124.
16 Utz Tremp, ‘"Parmi les heretiques...’," 537.
17 Patschovsky and Selge, Quellen, 24. [l.vii]
18 Charvaz, Origine Dei Valdesi, 2; Erbstosser, Ketzer im Mittelalter, 109.
162
Глава 4. Пгульныя і рэгіянальныя рысы вучэння вальЬэнсаў
не толькі і не столькі спосабам прыпадабнення да манаскай і апостальскай беднасці, колькі спосабам пазбягання царкоўнага паслушэнства19.
У XII XIII стст. назіралася агульная тэндэнцыя падзення прэстыжу ручной працы, бо яна звязвалася з грахоўным узбагачэннем20. 3 іншага боку Апостал Павел не цураўся працы. Такім чынам, прыкладам для паслядоўнікаў Вальдэса з Ліёна, якія настойвалі на жабрацкім жыцці, быў місіянерскі шлях Ісуса і апосталаў, а для вальдэнсаў Ламбардыі абшчына першых хрысціян. Для ліёнцаў праца гэта мірскія сувязі, перашкоды, імкненне да багацця, а для ламбардцаў форма служэння, форма выканання запавету, якая выяўляецца ў канкрэтным жыцці. "Бедны з Ліёна” першых дзесяцігоддзяў існавання руху гэта вандроўны місіянер, накшталт менестрэля, які адцураўся ад свету, вольны спявак пакаяння. Да таго ж сама пропаведзь, па словах апалагета Вальдэса Дуранда з Оскі, гэта ўжо "духоўная праца"21. "Ламбардскі вальдызм” мае цэнтральнай фігурай перш за ўсё рамесніка, часальшчыка, занятага ў тэкстыльнай індустрыі (вельмі цяжкай у тыя часы), працаўніка, максімум уладальніка заезнага двара22.
Само паняцце беднасці як неабходнай умовы ўваходжання ў Царства Нябеснае не было адназначным і простым, яно развівалася паралельна з самім развіццём хрысціянства. Да прыкладу, Цертуліян ставіў акцэнт на адсутнасці маёмасці, у той час як Аўгусцін ужо змяшчае яго на пакору Богу. Канцэпцыя добраахвотнай матэрыяльнай беднасці, сімвалам якой стаў Святы Алексій, расквітнела пасля крыжовых паходаў у Святую Зямлю, дзе заходняя цывілізацыя ўпершыню сутыкнулася з "мясцінамі Хрыста”. 3 гэтага моманту Святое Пісанне для многіх становіцца прамым жыццёвым кіраўніцтвам23.
Хрыстос прыраўняў пропаведзь Евангелля да фізічнай працы, змяніўшы яе значэнне на станоўчае, у параўнанні з антычнай культурай. 3 гэтага часу праз усю гісторыю чалавецтва праходзіць эвалюцыя суаднясення працы з беднасцю, прычым з беднасцю абодвух тыпаў: "духоўнай і добраахвотнай” з "рэальнай і матэрыяльнай". Аскеты Высокага Сярэднявечча пастаянна імкнуліся да набліжэння першай да другой24, прычым, відавочна, "бедныя з Ліёна” пры такім стаўленні да працы аказваліся бліжэй да гэтага ідэалу бо галоўнай была "беднасць духам” (нездарма іх другая назва "бедныя духам”), г. зн. не прагнуць багацця, добраахвотна адмовіцца ад яго ў
19 Сергей Сказкнн, "Первое посланне Дольчнно," в Мз ucmopuu соцйальнополйтйческйх йдей. Сб. cm. к семйдесятйпятйлетйю акад. В. П. Волгйна (Москва: Академня наук СССР, 1955), стр. 122129, 126129.
20 Milena Santerini, "Durando d'Osca e il Liber Antiheresis: Predicazione e poverta, vocazione dei primi valdesi,” Bollettino della Societa di Studi Valdesi 148, no. 98 (1978): pp. 5369, 6465.
21 Santerini, "Durando D'Osca e II Liber Antiheresis," 6162.
22 Cinzio Violante, "Eresie urbane e eresie rurali in Italia dall'XI al XIII secolo," in Medioevo ereticale (Bologna: Il Mulino, 1977), pp. 185212, 194.
23 Tadeusz Manteuffel, Narodziny herezji (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008), 713.
24 Эксле, Действйтельность u знанйе, 190191.
Пытанне працы. ВалоЬанне маемасцю
163
душы сваёй. Гэтая тэндэнцыя была вырашальнай на першым этапе еўрапейскага руху добраахвотнай беднасці, калі знешнія праявы яе маглі быць нават неабавязковымі. Яны сталі абавязковымі толькі праз некаторы час зза сваёй прастаты і відавочнасці, што да XIII ст. часам прыводзіла да атаясамлення жабрака са святым. 3 іншага боку, Ісус, згодна з Бібліяй, ніколі не прасіў міласціны. Завяршае працэс паніжэння статусу працы Тама Аквінскі, калі запазычвае ў Арыстоцеля яго тэорыю пра тое, што фізічныя намаганні лёс рабоў25. Лепш за беднасць магла быць толькі прыгнечанасць плоці і цнатлівасць. I зноў тут бачыцца "лёгкі" шлях ішлі ад відавочнага: "не кранаць, не хацець, не думаць".
Вельмі цікавую ідэю канатацыі беднасці і пропаведзі прапаноўвае Р. Мур: беднасць, на яго думку, у Сярэднявеччы была звязана не толькі і не столькі з адсутнасцю грошай, колькі з адсутнасцю правоў, таму бедныя гэта тыя, хто не мае права прапаведаваць26.
Як бачым, неадрыўна ад пытання працы ідзе пытанне аб валоданні маёмасцю.
ВалоЬанне маёмасцю
У агульным значэнні бедным лічылі таго, хто пастаянна ці перыядычна знаходзіцца ў стане слабасці, галечы, неўладкаванасці, прычым гаворка ідзе не толькі пра адсутнасць фізічных сіл і матэрыяльнага дабрабыту (грошай, ежы, адзення), але і ў цэлым пра недахоп сацыяльнай "заможнасці”, якая з'яўляецца вынікам сацыяльнай павагі, уплыву, умення валодаць зброяй і прававога пазіцыянавання, пачуцця абароненасці пры дапамозе сацыяльных сувязяў а таксама ведаў і палітычнай улады. Таму для Высокага Сярэднявечча "бедны" (pauper) супрацьпастаўляецца не толькі "багатаму” (dives), але і "магутнаму" (potens)27. Pyx добраахвотнай беднасці, які ставіць за мэту максімальна наблізіцца да беднасці рэальнай, уяўляецца не толькі як імкненне да "апостальскага жыцця" (vita apostolica), але і як пэўнае процістаянне вышэйшым пластам грамадства, яго сістэме ў цэлым.
Пра існаванне ў італьянскіх вальдэнсаў зямельнай уласнасці сведчыць наяўнасць у іх нерухомай маёмасці ў Мілане (урывак з булы Інакенція III міланскаму архібіскупу): "Той жа Дуранд і гэтыя яго паплечнікі паведамлялі нам праз лісты, што ты гаворыш далучаным да Царквы братам таго самага [Дуранда], што каля 100 іншых таксама хацелі б быць далучанымі, калі б не нейкі луг, які калісьці ім ахвяравала абшчына Мілана, на якім іх школа пабудавана, якую твой светлай памяці папярэднік разбурыў і дзе яны прывыклі збірацца, а таксама дзе браты падбадзёрвалі адно аднаго
25 Жак Ле Гофф, Ннтеллектуалы в Среднйе века (СанктПетербург: СанктПетербургскнй уннверснтет, 2003], http://yanko.lib.ru/books/temp/goffintellectuala_v_sred_veka.pdf, 98.
26 Robert lan Moore, The Origins of European Dissent (Oxford: Blackwell, 1985], 281.
27 Эксле, Действйтельность u знанйе, 201202.
164
Глава 4. Пгульныя і рэгіянальныя рысы вучэння вальЬэнсаў
і сяброў, між тым [яны] зза адлучэння былі кінуты ў турму і зараз ізноў [гэтая Царква] узнімаецца, каб ты сам захацеў бы дараваць, каб яны мелі магчымасць вольна збірацца для ўзаемнага падбадзёрвання братоў і сяброў. Адтуль яны нас прыніжана малілі, каб мы вышэйадзначаны луг ізноў зрабілі падараваннем, каб выкладанне Слова Божага зноў стала звычайным"28. Рэакцыя міланскіх уладаў на папскі ліст нам невядомая, але ў 1233 г. вальдэнсы пералічваюцца сярод іншых ерасяў, распаўсюджаных у Мілане29, "патарэнскім” горадзе30, які не раз згадваецца як ерэтычны цэнтр у старажытных хроніках31.
Імкненні італьянскіх вальдэнсаў валодаць маёмасцю разыходзіліся з характарыстыкамі першаснага вальдызму, што практыкаваўся і быў запатрабаваны самім Вальдэсам, які раздаў усю сваю маёмасць бедным. Гэта ілюструе напісаная амаль праз паўстагоддзя пасля расколу руху праца Ансельма Александрыйскага: "не працуюць ні на сябе, ні на іншых за грошы, не гандлююць чымнебудзь, не служаць ... за грошы, але іх паплечнікі (socius) за іх, не служаць камунебудзь за штодзённую ежу, і носяць толькі адну туніку"32. Увесь гэты абзац відавочная алюзія на 26ы верш 6й главы Евангелля ад Мацвея, а таксама на заклік Хрыста не браць торбу ў дарогу, а толькі адну туніку, і нікога не прымушаць да працы33. Французскія вальдэнсы ХШ ст. старанна падтрымлівалі рэнамэ наступнікаў апосталаў. He выключаючы прыватнай уласнасці, прыклад "бедных каталікоў” Дуранда з Оскі дазваляе меркаваць, што палі і дамы "бедных ламбардцаў" былі пераважна ў калектыўнай уласнасці, што прыводзіла ў гармонію працу і карыстанне здабытым працай.
3 цягам часу вальдэнсы адмаўляюцца ад актыўнай пропаведзі і "місіянерскага апостальскага" жыцця ў беднасці, што было "жывым ферментам” у першыя стагоддзі іх развіцця34. Прыкладам гэтаму могуць служыць апісаныя вышэй Страсбург, Фрыбур, Берн і г. д., у якіх вальдэнсы займалі высокае сацыяльнае становішча і, адпаведна, валодалі маёмасцю. У 13691378 гг. Ян Лезер піша пра вельмі заможны стан вальдэнсаў, чаго раней
28 Bullarium Ordinis Eremitarum S.Augustini: Periodus formationis 11871256 (Wurzburg: AugustinusVerlag, 1964), 5; PL 216:2930 [I.ii.b.17]. Больш падрабязна пра міланскі дом вальдэнсаў, яго функцыянальнае прызначэнне і дакладную лакалізацыю гл. Luigi Zanoni, "Valdesi a Milano nel secolo XIII,” Archivio Storico Lombardo 39 (1912): pp. 522.
29 Gli Atti del Comune di Milano nel secolo XIII, vol. 2, pt. 1: 12511262 (Alessandria: Tip. Ferraris, 1982), 452.
30 Taylor, "Catharism and Heresy in Milan,” 386; Alfredo Lucioni, "L'eta della Pataria,” in Diocesi di Milano, 2nd ed. (Brescia: La Scuola, 1990), pp. 167194.
31 Lettres de Jacques de Vitry: (1160/11701240) eveque de SaintJeanDAcre (Leiden: Brill, 1960), 72; Matthi Parisiensis, Monachi Santi Albani, Chronica Majora, vol. 3. 12161239 (London: Longman, 1876), 375.
32 Gonnet, Enchiridion fontium valdensium, vol. 2,141. [Il.xvii]
33 Эпоха крестовых походов (Смоленск: Руснч, 2005), 252.
34 Raoul Manselli, "Dai movimenti religiosi popolari ai movimenti sociali del Trecento," Bollettino della Societa di Studi Valdesi 146 (1979): pp. 3849, 41.
Права на зЬзяйсненне гвалту ў мэтах самаабароны
165
не сустракалася ў крыніцах: на валоданне амфарамі, а таксама срэбрам і золатам35. Фактычна замацоўваецца падзел руху на дзве няроўныя групы: бедных вандроўных прапаведнікаўнастаўнікаў і аселых вернікаў (Падрабязней глядзі раздзел "Структура вальдэнскай абшчыны"). Апостальскі шлях становіцца лёсам выключна першых, якія перад сваім пасвячэннем павінны былі прынесці "зарокі чысціні, беднасці і падпарадкавання названаму Галоўнаму і яго таварышам”36.
Права на зЬзяйсненне гвалту ў мэтах самаабароны
3 узмацненнем інквізіцыйнага ўціску ў 1260я гг. пачатку XV ст. развіццё вальдэнскага руху ідзе з нарастаннем агрэсіі ў саміх вальдэнсаў. Ад пачатку яны адмаўлялі ўсялякі гвалт (у тым ліку забойствы на вайне і выкананні смяротных прысудаў)37. Больш за тое, забаранялася нават кранаць зброю рукамі: "I калі так ішлі, на дарозе знайшлі ў пыле нейкую жалезную дзіду, і той спытаўся, ці можа гэтую дзіду падняць і прыняць, і тады названы Ян з Кастанья38 сказаў яму: «Калі ты з нашай секты, ты ні ў якім разе не возьмеш гэтага жалеза»”39. Але з цягам часу сітуацыя радыкальна змянілася: вальдэнсы пачалі прымяняць гвалт для самаабароны. "Таксама кажуць, што нікому не павінна быць дазволена забіваць, а самі асабіста не забіваюць, колькі б ні насілі без прычыны для выгляду меч ці шчыт, аднак даюць зразумець сваім набліжаным [complices], што яны возьмуць на сябе адказнасць пры ўмове, калі тыя заб'юць кагонебудзь з тых, хто пагражае іх знішчыць”40. Варта паўтарыць думку Яўгена Смелянскага: аповеды пра гвалт з боку вальдэнсаў, што сустракаюцца ў каталіцкіх крыніцах, маглі быць палемічным прыёмам для перабольшвання небяспекі, якую неслі ерэтыкі41. Прыкладам могуць служыць працэсы, разгледжаныя вышэй у раздзеле "Сацыяльны склад вальдэнсаўу розных рэгіёнах/ Антывальдэнскія працэсы ў гарадах на паўднёвым Захадзе Свяійчэннай Рымскай Імперыі”.
КНІГІ ОНЛАЙН
