Вальдэнсы ў канцы XII - пачатку XV стагоддзя
паміж ерэтычнай сектай і народнай рэлігійнасцю
Таццяна Валодзіна
Памер: 440с.
Мінск 2024
У савецкай гістарыяграфіі не было створана спецыяльных прац, прысвечаных вальдэнсам, бо навукоўцы СССР перанялі тэзіс Фрыдрыха Энгельса пра тое, што "вальдэнская ерась" гэта "рэакцыя патрыярхальных альпійскіх пастухоў на пранікненне да іх феадалізму"68. Асноўная ўвага
63 Emilio Comba, History of the Waldenses of Italy, from Their Origin to the Reformation (London: Truslove & Shirley, 1889); Ernesto Comba and Luigi Santini, Breve storia dei valdesi, 5th ed. (Torino: Claudiana, 1966); Ernesto Comba, Storia dei valdesi (Torre Pellice: Claudiana, 1950).
64 Grado Giovanni Merlo, "Pietro da Verona San Pietro martire. Difficolta e proposte per lo studio di un inquisitore beatificato,” in Culto dei santi, istituzioni, e classi sociali in eta preindustriale (L'Aquila: L U Japagre, 1984), pp. 471488; Grado Giovanni Merlo, "Sul valdismo «colto» tra il XII e il XIV secolo,” in I valdesi e TEuropa (Torre Pellice: Societa di Studi Valdesi, 1982), pp. 6798 i інш.
65 Grado Giovanni Merlo, Valdesi e valdismi medievali. Itinerari e proposte di ricerca (Torino: Claudiana, 1984), 142.
66 У красавіку 2024 г. y Італіі (Турын, вальдэнскае выдаведства Claudiana) таксама выйшла калектыўная манаграфія 'Тісторыя вальдэнсаў: як новыя апосталы (ХІІXV)" ("Storia dei valdesi: Come nouvi apostoli (secc. X1IXV)") пад агульнай рэдакцыяй Франчэскі Таскі, але ў мяне пакуль не было магчымасці з ёй азнаёміцца.
67 Marina Benedetti and Euan Cameron, A Companion to the Waldenses in the Middle Ages, vol. 103 (Leiden: Brill, 2022).
68 Фрмдрнх Энгельс, Крестьянская война в Германйй (Москва: Госполнтнздат, 1952), 34.
Гістарыяграфія
27
надавалася ўзаемасувязям ерэтычных і народных рухаў69, ролі беднасці і апазіцыі Каталіцкай Царкве як феадальнаму інстытуту70. Некаторыя савецкія і сучасныя аўтары паўтараюць распаўсюджаную памылку пра тоеснасць катараў і вальдэнсаў71, абвергнутую нават у рускамоўнай гістарыяграфіі яшчэ да рэвалюцыі72.
У беларускай гістарыяграфіі вальдэнскае пытанне ўвогуле не ўздымалася да гэтага часу.
69 Внктор Рутенбург, Народные двйженйя в городах Нталйй XIV начало XV в. (Москва: йздво Акад. наук СССР, 1958].
70 Сергей Сказкнн, Нз ucmopuu соцйальнополйтйческой й духовной жйзнй Западной Европы в Среднйе века (Москва: Наука, 1981], 126127.
71 Всеволод Керов, Народные восстанйя й еретйческйе двйженйя во Францйй в конце ХШ началеXIVвека (Москва: йздво Унта дружбы народов, 1986], 32; Сергей Нефедов, йсторня Средннх веков (Москва: ВДАДОС, 1996], 55.
72 йоанн Арсеньев, От Карла Велйкого до Реформацйй: (Нсторйческое йсследованйе о важнейшйх реформацйонных двйженйях в Западной церквй в теченйе восьмй столетйй) (Москва: Тнполнтогр. тва й. Н. Кушнерев н Ка, 1913], 173.
Крыніцы
жо на раннім этапе свайго развіцця рух вальдэнсаў прыцягваў да сябе даволі пільную ўвагу з боку грамадскасці, што абумовіла наяўнасць вялікай колькасці крыніц ужо ў першыя два з паловай стагоддзі існавання секты. Можна вылучыць пяць вялікіх груп крыніц1:
I. Дакументы, створаныя самімі вальЬэнсамі
П. ЗаканаЬаўчыя крыніцы
I. Булы Папы Рымскага Інакенція III і яго наступнікаў.
2. Пастановы гарадскіх і царкоўных уладаў указы Імператараў і каралёў і каноны царкоўных сабораў. У іх коратка паведамляецца пра забарону таго ці іншага аспекту веравучэння (радзей), пра асуджэнне пэўных асоб як ерэтыкоў і выгнанне іх з горада/дзяржавы (часцей).
ТП. Шэалагічныя і палемічныя працы, а таксама прайы Ьамініканцаўінквізітараў, прысвечаныя шляхам барацьбы з ерэтыкамі
Гэтыя трактаты ўяўляюць сабой разгорнутыя апісанні "ерэтычных” сектаў, іх дактрыны і ладу жыцця; часам яны суправаджаюцца выкладаннем "правільнага каталіцкага меркавання" з выкарыстаннем цытат з Бібліі і твораў Айцоў Царквы (auctoritas) і лагічных аргументаў (ratio). У ідэале з такіх тэкстаў можна атрымаць поўнае апісанне вераванняў любога руху. У рэчаіснасці гэтыя творы маюць вельмі сур'ёзныя абмежаванні і асаблівасці, якія неабходна ўлічваць пры аналізе. Галоўнае яны пісаліся не з мэтай "даць праўдзівае апісанне той ці іншай групы”, а з мэтай "абвяржэння памылак і выкрыцця ворагаў якія пагражаюць Святой Рымскай Каталіцкай Царкве”. Люсі Саквіль у сваім маштабным даследаванні "Ерасі і ерэтыкі” падсумавала найбольш частыя палемічныя прыёмы, якія выкарыстоўвалі каталіцкія аўтары пры нападах на сваіх апанентаў (яе даследаванне было дапоўнена пасля Эмануэлем Бэнам). Палемісты ўжывалі наступныя пастулаты:
V Ерэтыкі неадукаваныя, а Рымская Царква мае веды ад Бога. Сярод наіўных падманутых вернікаўерэтыкоў вылучаюцца і іх лідарысафісты2.
1 Падрабязнае апісанне будзе дадзена ў другой частцы кнігі асобна для кожнай крыніцы.
2 Sackville, Heresy, 20; Emmanuel Bain, "Aux sources du discours antiheretique ? Exegese et heresie au Xllesiecle," in Aux marges de i'heresie inventions, formes et usages polemiques de l'accusation d'heresie au Moyen Age (Rennes: Presses Universitaires de Rennes, 2018), pp. 4777, 59.
Крыніцы
29
2. Ерэтыкі падзеленыя і варагуюць паміж сабой, а сапраўдная Царква павінна быць адзінай3. У дадатак, стварэнне класіфікацыі ерэтычных рухаў і пошук адрозненняў мог праводзіцца не столькі для рэальнага выкарыстання, колькі дзеля самога працэсу класіфікацыі і ўпарадкавання4.
5. Кантраст знешняй чысціні ерэтыка і яго ўнутранага зла. Ерэтыкі гэта лжывыя прарокі, апісаныя ў Бібліі5.
4 Ерэтыкі маральна слабыя, распусныя, аддаюцца праміскуітэту ў цемры6.
5.Е рэтыкі дзейнічаюць таемна (нават калі прапаведуюць публічна)7.
б.Тыповыя "характарыстыкі” ерэтыкоў:
а. Маленькія лісы8;
Ь. Атрута і зараза9;
t. Ідалапаклонства;
й. Сабакі, якія вяртаюцца да сваіх ванітаў10.
Такія трактаты не былі ўнікальнымі па сваім змесце. У Сярэднявеччы не існавала паняцця аўтарства ў сучасным разуменні гэтага слова. Складальнікі новых трактатаў шырока карысталіся працамі сваіх папярэднікаў, не лічылі абавязковым ставіць спасылкі, кажучы сённяшняй мовай займаліся плагіятам. У той час "пошук ісціны ў мінулым” цаніўся нашмат больш, чым вынаходніцтвы і адкрыцці, і нярэдка аўтары выдавалі свае думкі за "прачытаныя ў старых кнігах”. Таму пры чытанні сярэднявечных рукапісаў вельмі часта сустракаюцца цалкам або часткова аднолькавыя пасажы. Напрыклад, працы Райнэрыя Саконі, Давіда Аўгсбургскага і Ананіма з Пасаў пабудаваныя па адной схеме (і часта з аднымі і тымі ж дадзенымі з аўтарскімі дапаўненнямі); Гісторыя паходжання Характарыстыка самой
3 Sackville, Heresy, 3336.
4 David Zbiral, "The Medieval Inquisitors’ Theory of Sects: Towards One Religious Theory of Religion," accessed 22.10.2022, https://www.academia.edu/16594628/The_Medieval_ lnquisitors_Theory_of_Sects_Towards_One_Religious_Theory_of_ Religion.
5 Sackville, Heresy, 38
6 Sackville, Heresy, 57
7 Sackville, Heresy, 59.
8 Bain, "Aux sources du discours antiheretique ?," 61.
9 Bain, "Aux sources du discours antiheretique ?," 63; Beverly Mayne Kienzle, "Holiness and Obedience: Denouncement of TwelfthCentury Waldensian Lay Preaching," in The Devil, Heresy and Witchcraft in the Middle Ages: Essays in Honor of Jeffrey B. Russell (Leiden: Brill, 1998), 270272; Reima Valimaki, "Imagery of Disease, Poison and Healing in the Late FourteenthCentury Polemics against Waldensian Heresy," in Infirmity in Antiquity and the Middle Ages: Social and Cultural Approaches to Health, Weakness and Care (London: Routledge, Taylor & Francis Group, 2016), pp. 137152.
10 Sackville, Heresy, 155
30
Глава 1. Гістарыяграфія і крыніцы
групы Пералік памылак Апісанне звычаяў11. Рэйма Валімакі адкрыў, што Пётр Цвікер карыстаўся творамі Ананіма з Пасаў, Давіда Аўгсбургскага, Манеты Крэмонскага і нават чытаў перапіску паміж аўстрыйскімі і італьянскімі вальдэнсамі, якая ўтрымлівае "Кнігу Выбраных”12.
Шырокае распаўсюджанне палемічнай літаратуры можна патлумачыць тым, што каталіцкія аўтары глядзелі на ерась як на "памылковае тлумачэнне Бібліі". Існавала перакананне, што калі пытанне будзе правільна патлумачана, ерэтыкі ўсё зразумеюць і вернуцца ў лона Рымскай Царквы. У той час як для вальдэнсаў іх вучэнне было больш практычным пытаннем, давала інструкцыі для штодзённага жыцця13.
Кантэкстуальны аналіз палемічных трактатаў, якія ўзніклі ў Паўночнай Італіі ў сярэдзіне ХПІ ст., паказвае іх у тым ліку "палітычную" замову: "Пакуль гібеліны абаранялі ерэтыкоў у гарадах, адваяваных гвельфамі, папская інквізіцыя жорстка пераследавала іх. У гэтай сітуацыі расквітнела і напісанне антыерэтычных трактатаў, падрыхтаваных па схаластычным метадзе («памылкі» ерэтыкоў супрацьпастаўляліся праўдзе вучэння Каталіцкай Царквы}"14.
TD. Матэрыялы інквізітарскіх Ьопытаў
Падчас працы з гэтым тыпам крыніц неабходна мець на ўвазе, што выкладзеная ў іх вальдэнская дактрына з’яўляецца не сістэмай поглядаў саміх зняволеных, а будуецца на аснове інквізітарскага апытальніка, што можа абумовіць яе няпоўнасць (не спыталі не сказалі). Базавы апытальнік паходзіць з Францыі з пачатку ХПІ ст., уласна кажучы, ад самага пачатку зараджэння інквізіцыі. Звычайна ён меў наступную структуру:
t Ці ведаў/бачыў ерэтыкоў;
2 . Ці быў з імі разам і пры якіх абставінах;
3 . Ці верыў што яны "добрыя людзі";
4 Ці меў ерэтычныя кнігі ці мошчы спаленых15;
5 .ЦІ дапамагаў ерэтыкам;
б .Ці атрымліваў што ад ерэтыкоў.
Такі апытальнік відавочна скіраваны больш на выяўленне паслядоўнікаў ерэтыкоў і іх дзеянняў, але пакідае паза кадрам іх вераванні і ўнутраную матывацыю. Пералом у сітуацыі адбываецца напрыканцы XIV ст.,
11 Sackville, Heresy, 152.
12 Reima Valimaki, Heresy in Late Medieval Germany: The Inquisitor Petrus Zwicker and the Waldensians (Woodbridge: York Medieval Press, 2019), 17.
13 Raoul Manselli, "Una ‘Summa auctoritatum’ antiereticale (Ms 47 della Bibliotheque Municipale di Albi}," Atti della Accademia nazionale dei Lincei 28/6 (1985}: pp. 324397, 332.
14 Kathrin Utz Tremp, "Ein Ausweg aus der Kontroverse um den «Katharismus»?,” DeutschesArchiv fiir Erforschung des Mittelalters 77 (2021): pp. 651668, 654.
15 Апошняе фактычна не ўласціва вальдэнсам.
Крыніцы
31
калі Пятром Цвікерам і яго паплечнікам Марцінам Пражскім16 распрацоўваецца новы апытальнік, ужо больш скіраваны не на дзеянні, а на перакананні17.
КНІГІ ОНЛАЙН
