Вяснянка
Апавяданні, вершы, казкі беларус. пісьменнікаў
Выдавец: Юнацтва
Памер: 383с.
Мінск 1999
Гул узмацняўся, чутно было храпенне коней. Па дарозе кацілася частая, бязладная страляніна. I тады, пакрываючы стрэлы і крыкі, загрымела над полем:
— Уррраа!..
Зося памятае кавалерыста, які першым дасягнуў дарогі. 3 выскаленай зяпы каня падала пена, конь храпеў, раздзімаючы ноздры, налітыя крывёй вочы былі вачыма звера. Коннік дагнаў афіцэра, які махаў шабляй і склікаў салдат. Сталася нешта такое, ад чаго шыкарны улан адкінуўся назад і, схапіўшыся за галаву, недзе знік. Больш нічога не захавала дзіцячая памяць Зосі.
He памятае яна і таго, якім чынам яна апынулася ў мястэчку, з якога былі выбіты белапалякі адным ударам будзёнаўцаў. He памятае яна і таго, дзе падзеліся суседзі і, галоўнае, дзе і калі знікла маленькая Надзя. Зося захварэла ў той жа дзень, і калі паздаравела, прайшло два тыдні. Змарнелая, дзяўчынка доўга хадзіла па мястэчку, распытваючы пра сястру. Ніхто нічога не мог ёй сказаць. Была вайна, людзі з’яўляліся і знікалі назаўсёды, былі пажары, і разбурэнне, і смерць.
Зося не ведала, іпто Надзю знайшоў на дарозе чырвоны камандзір і ўзяў яе да сябе
287
на сядло. Ён даведаўся ад дзіцяці толькі імя. Больш Надзя нічога не магла яму расказаць. Ён гладзіў сваёй жорсткай рукой светлыя валаскі дзіцяці, у вачах якога быў сіні і чысты спакой. Байцы насілі дзіця на руках, здабывалі для яго прысмакі, і калі часць выходзіла з мястэчка, камандзір зноў узяў Надзю на сядло. Ён аддаў яе потым у дзіцячы дом пад сваім прозвішчам і ад імя байцоў папрасіў добра даглядаць дзіця. У тым жа выпадку, калі дзіця згубіцца, ён сказаў, што знойдзе вінаватых хоць бы на дне мора. Пасля гэтага камандзір сеў на каня, і часць пайшла цяжкімі сваімі баявымі дарогамі.
А гаротныя дарогі сірот, адзінокіх і абяздоленых, прывялі б іх у горкае, беспрасветнае жыццё, якім жылі іх дзяды і бацькі. Але год, у які разлучыліся Зося з Надзяй, быў апошнім годам цярпення і пакут народа.
Гэта быў 1920 год.
* * *
Прайшло шмат гадоў... Краіна, на палях якой некалі грымеў пажар вайны, расквітнела бязмерным багаццем здабыткаў, вялікай радасцю свабоднага жыцця. У сталіцы рэспублікі адкрыўся з’езд Саветаў, для таго каб прыняць закон, вышэйшы за ўсе чалавечыя законы...
Аднойчы група дэлегатаў наведала дзяржаўны тэатр. Артысты з захапленнем сустрэлі сваіх гасцей. Канцэрт, утвораны для іх, быў выключным па таленавітасці выканання, па сіле мастацтва. Асаблівым было выступленне маладой спявачкі. Стройная, яснавалосая дзяўчына спявала некалькі разоў, яе выклікалі і зноў прымушалі спяваць.
288
— Артыстка Вароніна,— сказаў дырэктар тэатра,— у заключэнне праспявае ўласную сваю песню «Дачка эскадрона». Тэкст напісаны самой артысткай, музыку напісаў кампазітар...
Прозвішча кампазітара ўчулі не ўсе. Словы дырэктара патанулі ў шуме апладысментаў. Артыстка пачала песню. Гэта была песня радасці і ў той жа час поўная лёгкага смутку, калі высокі голас спявачкі гаварыў людзям аб тых, хто аддаў жыццё за шчасце свайго народа. Калі артыстка скончыла — некаторы час у велізарнай зале тэатра была цішыня. Гул авацыі нізрынуўся ў гэтую цішыню, як горны абвал.
Пасля артысты запрасілі сваіх гасцей на абед. Артыстка Вароніна сядзела за сталом побач з нейкім пажылым камандзірам. Ён не адносіўся да дэлегатаў і тым больш да акцёраў. Спявачка была ў цэнтры ўвагі. Хутка ўсе даведаліся, што пажылы камандзір — бацька артысткі.
Калі абед заканчваўся, з падзякай ад імя дэлегатаў з’езда выступіла жанчына. Яна была сярэдніх гадоў, апранутая проста. На яе грудзях быў ганаровы знак краіны.
— Я не магу без хвалявання ўспомніць песню артысткі Варонінай,— сказала дэлегатка.— Гэтая праўдзівая песня ўзята з жыцця нашай таленавітай спявачкай і паэтэсай... Гэта — чыстая праўда, таварышы... Савецкія жанчыны былі і байцамі і дзецьмі байцоў. Мы дорага заплацілі за сваю свабоду, мы шмат памятаем ахвяр!.. Наша шчаслівае і творчае жыццё мы здабылі ў цяжкіх баях, коштам вялікіх утрат... I калі вораг памкнецца ступіць сваёй паганай драпежніц
10 Вяснянка
289
кан нагон на нашу дарагую зямлю, мы, свабодныя жанчыны Краіны Саветаў, дзеці байцоў, станем побач з нашымі бацькамі, мужамі і братамі. I мы яшчэ раз адплацім ворагу за пагібель нашых дзяцей, матак і сясцёр... Я хвалююся, таварышы, але я хачу вам расказаць аб тым, што навеяла на мяне песня артысткі Варонінай...
— Гэта дырэктар фабрыкі,— гаварылі пра дзлегатку за сталом.
I яна пачала расказваць. Яна не заўважала, як пад канец яе расказу змяніўся твар Варонінай, як усхваляваўся спакойны, нават флегматычны камандзір
— ...так я згубіла сваю маленькую Надзю...— задумана, у глыбокай цішы гаварыла жанчына з ордэнам,— і мне хочацца думаць, што яе ўзяў да сябе на сядло камандзір, што яна была дачкой эскадрона і засталася жывой і шчаслівай, бо ў нашай краіне няма нешчаслівай жанчыны.
У гэты момант нехта дакрануўся да пляча дэлегаткі. Перад ёй стаяла артыстка Вароніна. У сініх, шырока адкрытых вачах спявачкі былі слёзы, і радасць, і боль.
— Сястра!..— ціха сказала яна.— Сястра мая!
БАРЫС САЧАНКА
(1936—1995)
ХЛЕБ
Было гэта даўно. Адразу ж пасля вайны.
...Маці прынесла аднекуль акрайчык хлеба. Доўгадоўга любавалася ім, паварочвала і так і гэтак, нюхала, разглядала, нібыта не верыла вачам сваім, што на далоні ў яе ляжыць хлеб — сапраўдны жытні хлеб, спечаны з чыстай, без ніякае домесі, мукі, на подзе печы, на свежым дубовым лісці, прожылкі якога так прыгожа адбіліся на скарынцы. Потым яна нейк, як мне падалося, аж надта борзда і неахайна разламала акрайчык напал: адзін кавалак падала мне, а другі палажыла на стол, пад абрус.
— Гэта Толіку... Вернецца з лесу — то павячэрае...
Сама ж, узяўшы ў камешніку капаніцу, пайшла на гарод акопваць бульбу.
Я вельмі хацеў есці. I той кавалачак хлеба, што дала мне маці, з’еў, праглынуў мігам. I, вядома, ані не наеўся, толькі растравіў яшчэ больш свой голад. Хвілін колькі я не мог нідзе знайсці сабе месца — чамусьці лазіў на печ, пад ложак, выбягаў на двор
291
і зноў — каторы раз! — вяртаўся назад у хату. Потым усё ж не вытрымаў. Падсеў да стала, адгарнуў абрус, узяў у сваю руку той кавалачак хлеба, што пакінула была маці Толіку, майму старэйшаму брату. He есці ўзяў. Проста так, паглядзець. Палюбавацца хлебам, як любавалася кагадзе маці. I тады раптам мне здалося, што маці мяне абдзяліла, брату пакінула хлеба намнога больш, чым дала мне. Ад братавага кавалачка я адшчыпнуў крошачку. Толькі крошачку. Адну маленечкую, малюпасенькую крошачку. Укінуў яе ў рот. Пачаў жаваць. Калі пракаўтнуў жованае, не заўважыў, як пальцы мае самі, не пытаючы ў мяне на тое згоды, адшчыпнулі яшчэ крошачку. Зноў маленечкую, малюпасенькую крошачку.
...Схамянуўся я тады, калі на маёй далоні асталася абшчыпаная з усіх бакоў скарыначка. Што я нарабіў? Што скажуць маці, брат, калі вернуцца дахаты?..
Хуценькахуценька я палажыў скарыначку на стол, акрыў яе абрусам. Але спакуса з’есці хлеб увесь, каб і духу яго не было ў хаце, каб ім і не пахла нават, была такая вялікая, такая неадольная, што я не выцерцеў — зноў падсеў да стала, узяў скарыначку ў рукі і ўкінуў яе ў рот...
Брат вярнуўся з лесу, як заўсёды, позна, на змярку. Ён цэлы дзень абсякаў на леспрамгасаўскай дзялянцы сучча, зарабляў грошы, каб было за што нашай сям’і жыць. Дома есці ў нас не было нічога, хоць вазьмі ды хату запалі. I спаць брат лёг у той вечар галодны. Ён доўга варочаўся на пасцелі, не засынаў: няйнакш, яму мроіўся той кавала
292
чак хлеба, які пакідала яму маці і які з’еў я...
Ніхто — ні маці, ні Толік — ні ў чым не папракнулі. Hi ў той вечар, ні пасля. Яны былі старэйшыя, я меншы, і яны мяне вельмі любілі, шкадавалі...
Але калі я цяпер успамінаю той хлеб, які належала з’есці брату і які з’еў я, і той вечар, калі брат лёг праз мяне спаць галодны, мне робіцца не па сабе. Здаецца, аддаў бы ўсё, каб толькі не было ў мяне такога ўспаміну, каб якнебудзь пазбыцца, выкінуць яго са сваёй галавы. Лепей бы я быў тады галодны, лепей бы я лёг спаць не еўшы! Хай бы не я, а брат з’еў той хлеб!..
Ды не! Таго, што было, не вернеш, не пераробіш. I з памяці сваёй, як бы ні хацеў, не выкінеш. He, не выкінеш!..
НАСЦЕЧКА
3 горада ў вёску да бабы і дзеда прыехала ўнучка Насцечка. Надта ж спадабалася Насцечцы ў дзеда і бабы. Так што калі тата і мама пачалі збірацца ехаць назад у горад, Насцечка нават заплакала:
— He хачу нікуды ехаць. Хачу ў дзеда і бабы жыць.
Дзед і баба толькі таго і чакалі.
— Няхай пераначуе ў нас,— узяліся яны ўгаворваць тату і маму.— Калі што якое — заўтра прыедзеце і забераце.
Тата і мама паслухаліся.
293
Hi на крок не адыходзілі ад унучкі дзед і баба. I накармілі яе, і напаілі, і спаць палажылі.
Прачнулася раніцай Насцечка і доўга не магла зразумець, дзе гэта яна. Калі ж нарэшце зразумела, здагадалася, саскочыла з ложка, патэпала босымі ножкамі туды, дзе была кухня. Адчыніла дзверы — і ўбачыла бабу і дзеда. Баба, нагнуўшыся над дзіўнай драўлянай пасудзінай, нешта таўкла, a дзед... Што ж гэта такое рабіў дзед? Сядзеў на зэдліку і біў малаточкам па нечым бляшаным — дзіньдзіньдзінь!..
— Дзед, што ты робіш? — спытала Насцечка.
— Касу кляпаю,— заўсміхаўся ў свае пышныя вусы дзед.
— А навошта табе каса?
— Касою я накашу кароўцы сена. Кароўка з’есць яго і дасць нам малачка. А з малачка, як ты ведаеш, і смятана, і тваражок, і маселка.
— А ты, бабуля, што робіш? — падышла бліжэй да бабы Насцечка.
— Я таўку бульбу,— лагодна адказала баба.— Усыплю сюды мукі, развяду цёпленькай вадою ды свіней накармлю.
Пастаяла Насцечка, паглядзела на дзеда і бабу і кажа:
— Дзед сена будзе касіць, бабуля свіней карміць. А мне што рабіць?
— О! Абы ахвота была, а работы ў нас на ўсіх хопіць.
Кінула баба таўчы бульбу, узяла місачку, насыпала ў яе залацістых зярнят.
— Я вось пайду свіней карміць, а ты,— падала яна місачку з зярнятамі Насцечцы,—
294
курэй накорміш. Куры наядуцца зярнят і яечка табе свежанькае знясуць...
Прыехалі з горада мама і тата, бачаць: стаіць Насцечка сярод двара і сыпле курам ячмень, а тыя дзяўбуць яго ды ціхенька — кококо! — перамаўляюцца, няйначай, радуюцца, што памочніца ў дзеда і бабы з’явілася, хваляць яе.
Глядзелі на Насцечку тата і мама: малая, а якая малайчына! Цяпер яны пэўна ведалі: будзе Насцечка клапатлівая гаспадыняпрацаўніца.
КНІГІ ОНЛАЙН
