Вершы, балады, прытчы
Янка Сіпакоў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 399с.
Мінск 2010
Ен з мушкетам не расставаўся
I заўсёды з сабой яго браў:
I касіў з ім, і цалаваўся, I зямлю з мушкетам араў.
А калі без мушкета неяк На валах ён ехаў араць.
Заарканілі, як зладзея, Каб у рабства затым прадаць.
I ляжыць ён на дне галеры — Раб, прададзены — хоць памірай! Спамінае з болем і верай
Стэп шырокі — свой казачны край,
Дзе трава — нібы лес такая: Без касы ў яе не ўвайсці, А валоў і з рагамі схавае — He знойдзеш ніколі ў жыцці;
Дзе рыбы ў рэчках і ставах Столькі, што нават калі Пугаўё паміж хваляў паставіш, Будзе стаяць, бы ў зямлі;
Дзе мёду — бяры, колькі ўлезе, А пчол нічыіх — табуны, Ім мала ўжо дуплаў у лесе — У ямы мёд носяць яны...
I стогне галера адчайна, I воляю трызніць — аж жах...
Нячутна казачыя «чайкі» Чакаюць начы ў чаратах.
Надзейна сябры іх схавалі — Лодкі ў Дняпро заплылі.
А ноччу дняпроўскія хвалі Іх хвалям марскім аддалі.
Нарэшце! Ну дзе тая Кафа?! Галеры, што чыняць разбой?..
I «чайкі» адчайна, без страха Ляцяць у задымлены бой.
Жадаючы ворагу згубы, Прыкутыя вязні галер Слухаюць бой, сцяўшы зубы: Хто ж возьме, хто возьме тут верх?
Калі казакі перамогуць,— Пабачыць свой край вязні змогуць. Адолее ж вораг — сяброў Зланцужаць, як новых рабоў.
Хвала перамозе! Нарэшце: — Будзь ласка, скідай кайданы!
Піце, сябры нашы, ешце — Больш не скуюць вас яны...
Вяртаюцца разам дадому.
I песні — аж за небакрай! Бліжэе да болю знаёмы Стэп шырокі — той казачны край,
Дзе трава — нібы лес такая: Без касы ў яе не ўвайсці, А валоў і з рагамі схавае — He знойдзеш ніколі ў жыцці;
Дзе рыбы ў рэчках і ставах Столькі, што нават калі Пугаўё паміж хваляў паставіш, Будзе стаяць, бы ў зямлі;
Дзе мёду — бяры колькі ўлезе, А пчол нічыіх — табуны.
Ім мала ўжо дуплаў у лесе — У ямы мёд носяць яны...
I, напэўна, усеўшыся лепей, Кожны думае, ўнурыўшы нос: «Ці знайшоў хто валоў яго ў стэпе I нарог, што травою зарос?..»
Грунвальд
Балада ўсіх славян. XV стагоддзе
Ссекліся аддана
3 ворагам славяне. Раніца — як рана, Поле — бы ў тумане.
Ноч была няўлежнай — Ветранай, дажджлівай.
Рыцарам жалезным Слізка асабліва.
Нібы ў кузні, звоняць Коп’і і сякеры.
I сцягі з пагоняй Зацкавалі звера.
Клінам войска гордым На багной паляне Расшчапляюць ордэн Рыцарскі славяне.
Каб было вядома, Дзе свае яскрава,— Па пучку саломы Пачапілі славы.
Ордэн ціха вяне, Тонуць воі ў твані...
I куды ні глянеш — Скрозь адны славяне.
Горача ў жалезе — Гэтак смажыць ліпень!
У балота ўлезеш —
I яно як кіпень.
А славянам лёгка
Без жалезнай стомы... I як згледзець вокам — Скрозь пучкі саломы.
Рыцары цяжкія Тонуць — не узняцца. Як сабакі кія, Помсты так баяцца.
Сталі на калені (А ішлі пыхліва!), Літасці — не меней — Просяць палахліва.
I ўсё — далей, далей Ад вазоў сваіх жа, Што ў палон забралі Разам з іхнім крыжам.
Ведалі і самі
Той закон спрадвечны — Побач з ланцугамі Здавацца небяспечна.
А ў вазах схавана
Ланцугі звінелі: Іх «дарыць» славянам Крыжакі хацелі...
Званы
Беларуская балада. XIV стагоддзе
— Што, званы, вы захадзілі, Так трывожна зазванілі?
Хіба можна
Так пужаць
Ноччу соннай Гараджан?
— Мы пачулі:
Недалёка
Свішчуць кулі — Чулі клёкат?
To няйначай
Вораг гоніць:
Коні ў звоне...
Скачуць Коні...
— Што, званы, вы застагналі?
Штосьці, дурні, мы праспалі...
I куды
У цемры йсці?
Дзе нам ворага Знайсці?
— Вораг вас увёў у зман:
Ён жа тут
Ля нашых ран
I ля пакут...
Вы ідзіце
На наш звон
I убачыце, Дзе ён. Нас здымаюць Са званіц, Нас кідаюць доле
Ніц —
Мы ў няволі...
— Што замоўклі вы, званы? Вашы стогны не чутны.
А без вас
Уночы He, не бачаць Вочы.
— О, які цяжкі ў нас Лёс!
Нас вязуць Праз рэкі слёз I наўскач Праз лямант, I праз плач Таксама...
Каб маўчалі, He званілі,— Языкі нам Прышчамілі. А ў такім палоне Як жа мы зазвонім?!
Горад змоўк...
Счарнеў ад дум... На званіцах Дрэмле сум...
Калі вывезлі званы — Значыць, Здаўся горад без вайны. Плача...
Свабода
Славацкая балада. XTV стагоддзе
Смутак у сонечны дзень Заўсёды баліць асабліва.
Промень вясёла гудзе, А сэрцу дажджліва, дажджліва.
Тужліва ў сонца глядзець, Калі табе дужа балюча. Дзе ж яго, смутак свой, дзець, Якім бы прымкнуць яго ключам?
Заўжды развітанне баліць
I сэрца — ільдзінкаю стыне... Як плодна бучнеюць палі, Калі ты ім здрадзіць павінен!
Хоць на зямлі не сваёй
Нічога цябе не трымае: Хатка, што дрэмле на ёй,— Усё, што, бядача, тут маеш.
Што ж табе ўзяць на ўспамін Аб гэтай няласкавай працы, Калі ты ўрабляў чужы клін, А есці — прасіў у палацы?
Мо ўзяць гэты сонечны зай, Што ў хаце прыгорбленай звоніць? Ды толькі — хавай не хавай — Ен будзе пячыся ў далоні.
А можа, узяць з сабой Кветку, што вунь на паляне?
He рві лепей кветку, ізгой,— Кветка ж сёння завяне.
Можа, зямлі з-пад мажар Усыпаць у торбу хоць троху?
Ды навошта лішні цяжар Браць у такую дарогу.
Што ж тады ўсё-ткі ўзяць 3 сабою — без лішняй дакукі?
Рукі не будуць нідзе замінаць — Бяры адны толькі рукі.
Ты пойдзеш, зноў пойдзеш туды, Дзе вольна, як птушкам у лёце.
I некалькі сутак хады
Ты збудзеш, раб, на свабодзе.
Аблашчаны сонцам наўздзіў, 3 вятрамі, што зваць гайданамі, Ты ўжо у свабоду хадзіў, Вярнуўся назад — з кайданамі.
I гэты раз будзе, як той,— Цябе выдасць хата любая: Караецца кожны карай цяжкой, Хто вас, беглякоў, хавае.
Што ж, зловяць напэўна. Гайня Пагоніцца з брэхам галодным...
Ды толькі хоць дзень, хоць паўдня Пабудзеш ты зноў свабодным.
Хай сыплецца долу ячмень, Цячэ пераспелае жыта.
Ен хоча ўцячы хоць на дзень Ад гэтае крыўды абжытай.
Смутак у сонечны дзень Заўсёды баліць асабліва... Па сонцу, па сонцу ідзеш, А сэрцу дажджліва, дажджліва.
Балюча ягонай хадзе...
Ды што ж зробіш, ласкавы Божа, Калі ён за крыўду, за здзек Адпомсціць вось так толькі й можа — Уцячы...
З’яуленне
Балада ўсходніх славян. XIII стагоддзе
Над намі толькі неба палоскамі ўгары:
ГІад дошкамі, пад дошкамі
ляжым мы, ваяры.
На дошках кубкі, місы, цяжкія саганы —
Над ротам згаладалым саўгаюцца яны.
I ежа праліваецца праз шчыліны на нас,
Чужынай пахне ежа, чужынай пахне квас.
Гучыць чужая мова над намі навакол —
На нас, сваіх палонных, зрабілі, д’яблы, стол...
Дык вось яны, чужынцы,—
нязнаны той народ,
Які раптоўна гэтак з’явіўся ля варот.
Аб ім спачатку полаўцы
прынеслі вестку нам.
Казалі: — Цесна ў стэпе
ягоным табунам...
Казалі: — Незлічоны
народ гэты наўздзіў...
Казалі: — Войска іхняе
той прыхадзень разбіў...
Прасілі заступіцца,
прасілі памагчы,
Хоць самі не давалі
раней нам адпачыць.
Князі ўсе палавецкія павезлі нам дары,
Хто ваяваў нас жорстка,
як з быдлам, гаварыў. Шмат буйвалаў, вярблюдаў
прыгнаў і сам Кацян, Які прасторам нашым
век не даваў жыцця.
Вярталі нам паспешна
астаткі крадзяжу —
Дачок нашых і жонак
у статках скацяжу.
Казалі: — Нас пасіліла
сягоння татарва,
А заўтра датабуніць, дапыліць і да вас.
I наш народ успомніў
спалохана тады
Прыкмет і знакаў жудасць —
прадвеснікаў бяды:
Як неба чорна тлела —
чарней за наш адчай, Сачыўся як з харомаў,
крывавы цёк ручай;
I як лясы гарэлі, дымілі балаты,
Як птушкі з дыму падалі
на мёртвыя кусты...
Тады князі рашылі ў Кіеве:
— Калі
Страчаць гасцей, дык лепей
не на сваёй зямлі.
Хаця той невядомы
народ і слаў паслоў,
I мір нам прапаноўваў,
шукаў цяплейшых слоў;
Хаця паслы казалі:
— Ідзём мы не на вас, Ідзём на вашых ворагаў —
на полаўцаў якраз:
Прынеслі ж столькі гора
вам гэтыя аслы...
I звалі канюхамі
ўсіх полаўцаў паслы.
Ды нас князі сабралі — ад плуга, ад раллі, I сілаю вялікаю
мы за Дняпро пайшлі...
I вось над намі неба —
далёкае ўгары:
Пад дошкамі, пад дошкамі
ляжым мы, ваяры.
На нас паклалі дошкі,
на нас зрабілі стол;
Абселіся, аб’еліся
чужынцы навакол.
Паўсперліся на дошкі
і дыхаюць у твар...
Як пахне з рота мяса,
як чадзіць перагар!
I твары незнаёмыя
так блізка — вывучай
Народ той невядомы,
што прэ, як саранча.
I ўспамінай са злосцю
(а злосць усё баліць!),
Як полаўцы паздрадзілі
і з сечы уцяклі...
Пад дошкамі, пад дошкамі
ўжо смела спее бунт,
Але яго растопча
бязлітасны табун.
He ведаюць харобрыя
шчэ ісціну адну,
Што спець завельмі доўга —
аж сотні год! — яму.
I стогнуць, і зайздросцяць
пад дошкамі яны
Тым воям, што намёртва
стапталі табуны,— Над імі ж толькі неба —
без дошак! — угары: Ляжаць на полі бітвы
свабодныя сябры...
Пыл
Балада Кіеўскай Русі. XIII стагоддзе
Яшчэ
He асеў на дарогах пыл, Табунамі чужацкага войска ўзняты. Усё яшчэ сеецца ён
На голыя дрэвы, Для якіх восень прыйшла вельмі зарана — Улетку:
Іх зялёнае лісце
Скарміла сваім коням
Батыева саранча...
Яшчэ падае ён, гэты пыл, На крывыя шаблі захопнікаў, I там, дзе не высахла покуль кроў, На блішчастых палосах
Бярэцца шэры налёт земляны, Як на тварах смяртэльна параненых вояў. Яшчэ на бадыгах крукастых, Якімі прыхадні сцягвалі з сёдлаў Белагаловых воінаў, Матляюцца шматкі іх запыленых доспехаў. Яшчэ не дагарэлі Вогненныя дзіды, Якімі Батый спаліў Кіеў,
I пыл яшчэ асядае на пажарышча, Як гарачы попел...
А ўжо знайшоўся баян, Які, пярхаючы ад пылу, спявае: — Слава, слава, слава Батыю!
I дзякуе, дзякуе «вызваліцелям» За нагрэты ў запыленых бурдзюках Ханскі кумыс...
А можа, Пярхаецца яму не толькі ад пылу? Бо чаму ж тады Ён так баязліва,
Як вінаватае сабачанё на гаспадара, Пазірае на харобрых ваяроў, Што паўтыканыя чужацкімі стрэламі, Як вожыкі, Ляжаць навокал.
He бойся, палахлівец!
На тваё шчасце,
Яны не змогуць расказаць пра тваю здраду, Нават не змогуць перадаць наступнікам, Якім імем звалі цябе сябры, маці,— Яны ж мёртвыя...
Птушка
Беларуская балада. XIII стагоддзе
Ой, суме, суме, Мне свет нямілы — Дачку татары Схапілі сілай.
Забралі сілай, Звязлі з сабою.
Дачушка стала Жонкай-рабою.
I я ўжо знаю, Што аніколі
Ёй не вярнуцца Адтуль, з няволі.
Скінуся птушкай, Стану зязюлькай I пакрыляю Я за Настулькай.
I палячу я
У свет далёкі,
У край нязнаны, He гэткавокі.
Той сад пазнаю, Знайду сама я, Што, нібы клетка, Дачку трымае.
Са мною разам
I сум мой сядзе У тым прыгожым Татарскім садзе.
Мы ўсё чужое Вакол пабачым
I закукуем, Нібы заплачам.
Дзе ж ты, дачушка, Дзе татарчушка?
I ўнучанятка — Татарчанятка?
А вунь ля саду, Зірні, ў загоне, Куюць татары К паходу коней.
КНІГІ ОНЛАЙН
