Вершы, балады, прытчы
Янка Сіпакоў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 399с.
Мінск 2010
Зырка ззяюць, нібы вугалі.
Моцна сціснуўшы скіпетр распалены I карону рукою паправіўшы, Ты спакойна ўзышоў
На жалезны палаючы трон...
I сягоння яшчэ
Твой народ не забыўся,— ён помніць, Як на троне адзін селянін Паміраў каралём.
Падатак
Балгарская балада. XVI стагоддзе
Галашэнне бабак, галашэнне матак — Зборня панаехала адбіраць падатак.
Па ўсмешцы роднай — ад кожнага плачу, Ад кожнае хаты — па гульні дзіцячай.
Па маленькай ручцы — ад кожнае міскі, Па адной надзеі — ад кожнай калыскі.
Ад зямлі пакутнай — ды па хлебасею Абыяка, звыкла беруць ліхадзеі...
Забірае зборня жудасны падатак, Адбірае зборня ў матак немаўлятак.
Павязуць малых іх у зямлю чужую, Дзе не так гавораць, дзе не так сумуюць.
Там дадуць адразу ім чужое імя:
Так прымусяць здрадзіць — без віны! — Радзіме.
А яшчэ навучаць ненавідзець люта Бацькаўшчыну, дом свой, што даўно ў пакутах.
I яны прыедуць у свой край са зборняй, I ад іх таксама сёлы жах агорне.
Можа, з іх каторы нат у свайго брата Адбярэ падатак — кволых немаўлятак.
Кантрабанда
Беларуская балада. XVI стагоддзе
Стаміліся белыя коні і цёмнымі сталі ад поту, Стаміліся бомы звінець пад дугою —
Матляліся ўжо неахвотна,
Ахрыпла іх песня — яна наглыталася пылу
I ўжо задыхалася ўся,
Калі варта рыплівую брычку спыніла,
Дзе кожнае кола візгліва жаданага дзёгцю прасіла... — Гэй, што ты вязеш праз граніцу? —
Чужая злавалася мова,
Пыталася варта сурова,
Шукала упарта ахова,
Шукала яна кантрабанду
У брычцы, як позняя восень, парожняй,—
He верыла,
Што праз граніцу парожнімі ездзіць можна.
— Дык што ты вязеш?
— Вы ж бачыце самі — нічога.
— А можа, схаваў што?
— Навошта? Пабойцеся Бога —
Вы бачыце ўсё, што са мною...
— Ясна адно — галадранцы!
Ездзяць тут розныя швэнды,—
ахова ўжо стала злавацца.—
А можа, ты кнігі вязеш? Бо з Прагі тут нейкі Скарына Кнігі злаўчыўся вазіць на радзіму, Якую чамусьці пакінуў.
— Кнігі?
Ад іх толькі зло...
Бэсцяць кнігі наш люд паспаліты...
— I ты супраць кніг, падарожны?!
Які малайчына, глядзі ты!
А ведаеш, думаю я, што прыйдзе часіна такая: Нам скажуць Скарыну таго затрымаць, I мы, будзь ты пэвен, яго затрымаем!
I кнігі тады мы яго
Папалім усюды ў краіне...
— Чакайце, а кнігі ж святыя, пра Бога...
Дык як жа паліць іх?..
— Павінен
Сказаць я табе, чалавеча,
Што ты — кацянятка сляпое:
Можна паліць і святое, калі нам загад ёсць на тое.
Ты знаеш, і Бога самога
Мы можам паслаць на спаленне, Калі непрыдатным ён стане
Для нашага раптам малення... Я веру, Скарыну таксама, Касцёр наш падсобіць на неба — Асудзяць яго на спаленне нашчадкі... — Так яму, неслуху, й трэба!
— Ну, едзь, падарожны...
Чакай, а хто там сядзіць у фурманцы? — Гэта ж фурман мой.
— Бач, з форсам катаюцца нават такія,
як ты,галадранцы!
Ну, едзь — не мазоль нам вачэй...
Весялей зацілімкалі бомы,
Яны адпачылі крыху —
Дзе падзелася пыльная стома!
Спяшаўся дадому Скарына (а гэта быў ён — вы
пазналі?).
Коней сцябалі абое —
I «пан», і «фурман» коней гналі.
Глядзеў на «фурмана» з усмешкай Скарына —
Усё-ткі правёз кантрабанду ён з богам!
Бо гэты «фурман» — быў найлепшы друкар, Украдзены ў караля самога.
Ехаў Скарына Францыск друкаваць свае кнігі дома.
Цілімкалі
Весела
Бомы...
Трызненне
Польская балада. XVI стагоддзе
Людзі, сажджыце!
To ж я
Супыніў крутабокае сонца
I нашу зямлю падштурхнуў, Ды так,
Што яна закружылася жэўжыкам...
Бачыце, людзі,—
Сонца вярцежнае стала Як укапанае, у небе аціхла, А зямля раскружылася гэтак, Што аж вецер у дрэвах заблытаўся,— Чуеце, Шастае, шастае...
Рот забівае той вецер — Цяжка ад ветру мне дыхаць.
Людзі, зірніце, Вунь інквізітары папскія I святары, нават грэшнікі Зноў падштурхнуць хочуць сонца: Натужна, нібыта баграмі, Крыжамі ў свяціла ўпіраюцца, Замотваюць рукі ў сутаны, Каб не пяклося яно так...
I на зямлі вунь таўпежацца Тыя ж усё інквізітары, He хочуць прызнаць, Што пуп свету — Зямля! — вакол сонца ўсё ж бегае. Як яны хочуць спыніць Яе назаўжды, неслухмяную:
Яны за траву чапляюцца — Трава вырываецца з коранем, За дрэвы аберуч хапаюцца — Дрэвы ламаюцца з трэскам, За горы ўчапіцца спрабуюць — Горы крывавяць ім рукі: Вунь як, абдзёртыя, сунуцца; I кіпцюры, як бароны, Плужаць дарогі, аблог...
А зямля, як заўсёды, круціцца — Хіба спыніш зямлю рукамі, Як казаў мой дзядзька Лукаш.
Стойце, людзі!
Куды вы?
Сажджыце!
I зірніце, кастроў колькі ўсюды, Бессаромных кастроў інквізіцыі, Дзе паліць будуць праўду адкрыта,— Усіх тых, Хто па-іншаму думае, Чым яны, інквізітары...
Там і мой вунь касцёр — навырост! — Загадзя распалілі яны Без мяне.
Як ён шчыра, злавесны, гарыць! Захліпаюся я
Ад ягонага дыму...
У трызненні Капернік памёр.
А сонца стаяла,
Як ён пры жыцці супыніў яго;
А зямля ўсё кружылася,
Як ён пры жыцці раскружыў яе...
Літаўры
Украінская балада. XVI стагоддзе
Якія цяжкія павекі! Зліпаюцца — не саўладаць. I лекі, адзіныя лекі — Спаць,
спаць,
спаць...
I ўжо расплываюцца краты, Знікаюць у ціхай смузе: Ідзі па траве непрымятай, Скачы,
як хлапчук, па pace...
Раптоўна ўзрываецца цэля,
I вуха. як выбух, звініць: Ізноў нейкі дурань пацэліў, Пацэліў па цішыні.
Што гэта? Страляюць гарматы Па іхняму табару зноў?
I з рук выбіваюць у матак Маленькіх смяшлівых сыноў.
Як лёгка наводзіць па дзецях — Страляйце ў іх радасны смех... He цэлячыся пападзеце
У сотні наіўных уцех.
I слёзы, як ядры, па тварах Коцяцца ў казакоў: Расстрэльваюць гэтак пачвары Харобрасць паўстанцаў-бацькоў...
Літаўры,
літаўры, літаўры,
А не гарматы грымяць. Б’юць у літаўры два маўры, Калі ён пачне засынаць.
Прыдумалі кару псяюхі — Сон аднялі, каб скарыць. Таму і літаўры над вухам Грымяць ад зары да зары.
Павекі ж — цяжкія, як горы... Зліпаюцца — не саўладаць...
I думка адна, нібы змора,— Спаць,
спаць, спаць...
Ды зноў узарвецца надзея, I гулка зламаецца сон.
«Што гэта? Хто тут? I дзе я?» Звон...
Няўжо гэта сеча зноў звоніць Ці хто на паход затрубіў?..
А мо гэта тупат тых коней, Што ён у татараў адбіў?
Ці то аглушальна, як здрада, Па табары коціцца крык: «На раду!
На раду!
На раду! —
Хто к смерці яшчэ не прывык...»
Табе ж, Налівайка, не трэба, He варта на радзе той быць, Бо вырашыць рада ганебна Табой сабе волю купіць.
I з жалем адстрэльвацца будзеш Ад шчырых паплечнікаў ты: — Сябры, што вы робіце?! Людзі! Страляеце вы не туды...
I зловяць, і звяжуць, і скруцяць, Засопшыся ў той барацьбе;
I ворагу ў цэпкія рукі Сябры твае кінуць цябе.
I звязаны моцна, ў адчаі Будзеш ты бачыць праз кроў, Як зноўку паны разбіраюць Прыгонных — былых казакоў.
Потым турма, катаванне... Павекі — не саўладаць.
Адно толькі ў свеце жаданне — Спаць,
спаць, спаць...
Літаўры,
літаўры, літаўры — Запоўнена громам турма. Ад гэтай праклятае гаўры Нідзе паратунку няма.
А гром гэты вочы ўжо слепіць... У роце — гром... Гром — у руках... Відаць, Севярын, гэта клепяць 3 медзі чырвонай быка.
У ім цябе моцна зачыняць, На вогнішча ляжа той бык, I потым літаўры супыняць, Заглушаць апошні твой крык: — Воля!
Украйна!
Сябры!..
Просьба
Польская балада-плач. XVI стагоддзе
О мой ласкавы кароль!
Як шчыра ты плачаш — я чую...
Як бы я ўстала з труны,
каб толькі суцешыць цябе.
Як бы я рада была
смутак твой чорны спалохаць,
Радасць збудзіць, як раней,
у раненым сэрцы тваім...
О незабыўны мой муж!
Памятаць буду і тут я,
Як ты у вочы мае гэтак шчасліва глядзеў,
Як не паслухаўся тых,
што разлучыць нас хацелі, Як спатыкнулася зло аб добрую ўсмешку тваю... А колькі зласліўцаў прыдворных
хацела разняць нашы рукі — Табе, каралю, ўжо шукалі новую жонку яны.
Маці твая, каралева,
мяне не прымела нявесткай, Бо я ды з сям’і Радзівілаў —
роду, нялюбага ёй.
Гэта я помню...
Таксама як помню, што ты не паддаўся:
Той бруд, на мяне што лілі ўсе, скідваўся чыстай вадой.
Помню, як потым — о дзіва! — тыя,
што глоткі ўсё дралі,
Што апаганіць, спагудзіць толькі і праглі мяне,—
Як яны потым лісліва ў твар
вінавата глядзелі,
I хто крычаў як найболей,—
гнуліся сама ніжэй...
О мой магутны кароль!
Ты апошнюю выканай просьбу
I адгані ад мяне процьму нягоднікаў тых,
Што на каленях паўзуць — пацалаваць маё плацце —
I потым пазвесяць няшчыра
над маёй галавою насы.
Яны, як сляпні, пааблепяць
мой белы,
халодны мой саван
I будуць: «Святая!», «Святая!»
бруднымі вуснамі млець.
Бачыш, ім зараз няцяжка
назваць мяне нават святою, Каго пры жыцці, каб прымелі, маглі б утапіць і ў слязах. Чуеш, ласкавы кароль мой?
Хутчэй іх, хутчэй адгані ты — Я не хачу быць святой!
Кажуць, кароль Сігізмунд плакаў і многа,
і шчыра, Сплаканы, просьбу Варвары, кажуць,
не змог ён пачуць...
Чаканне
Славенская балада. XV стагоддзе
Селянін віно ў Карушку Вёз няпэўнаю парой. Пад’язджае пад гарушку — Тая робіцца гарой.
Пад гарою хатанятка Па страху ў зямлю ўрасла,
А з акенца — як зярнятка Промень дзіўнага святла.
Каля той жабрацкай хаты, Каля ўбогага двара Нейкі хлопец зухаваты Сустракае віняра.
Шабля пругкая пры боку Невыказнае красы.
I надзея ў кожным воку, Смех падкручвае вусы.
— Горцы горы свае славяць. Ты, праезджы, мне скажы: Яшчэ ўзлазяць на Трыглавец Людзі, чэрві, мурашы?
— А ты ведаеш, юнача, Сцежкі ў горы — на вузлах: Яшчэ людзі многа плачуць, Яшчэ ў свеце горы зла.
I навокала як глянеш —
Раскашуецца бяда: Як славенцы — ўсе сяляне, Што ні немец — феадал.
I узлазяць, як і людзі, На вяршыні чарвякі... Ну, а хто ж ты, хлопча, будзеш? Клопат твой, скажы, які?
— Што?! He ведаеш мяне ты?
Я ж паратаванец ваш, Вашай песняю напеты — Я кароль сам, Маціяш!
To ж было нібыта ўчора...
Калі нас перамаглі, Расступілася пячора I мы ўсе ў яе ўвайшлі.
Бачыш коні, бачыш людзі — Усе чакаюць толькі кліч.
Перамога будзе, будзе, I я ведаю калі.
— To скажы. Праз год? Сягоння? Ваша ж сіла не відна...
— Як?! А ты зірні у промень, Што прастуецца з акна.
Паглядзеў віняр — і праўда
За спіною ў малайца He гара ўжо, а як наўда Луг без краю, без канца.
А на лузе — войска многа, У сёдлах коннікі сядзяць, Ды маўчыць пакуль дарога — Коні спяць, і людзі спяць.
Коні, кутыя да бою, Аж прыпалі да падкоў. Ваяры трымаюць зброю, I заснуўшы, наўзгатоў.
Кліч дасі — і ўжо, здаецца, Войска ўсё наўскапыта Згаладала панясецца Шчасця ў бітве паспытаць.
КНІГІ ОНЛАЙН
