Вершы, балады, прытчы
Янка Сіпакоў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 399с.
Мінск 2010
Песню чулі забітыя насмерць паўстанцы
Адрэзанымі ў лютасці вушамі, Галовы, што на коллі скрозь тырчэлі, Ахвяры, што на вісельнях плывучых Па Каме і па Волзе ўніз плылі — I толькі вырваныя абцугамі ноздры I ў мёртвых раздзімаліся ад крыўды...
Аміллян ты наш, родны бацюхна!
На каго ж ты нас пакінуў?
Мы ж думалі, што цароў не забіваюць гарматы I самыя вострыя палашы Адскокваюць, думалі, ад царскіх шыяў...
Маўчала, не рыпела болей клетка. Спыніла песню катава сякера.
Ёлка
Чэшская балада. XVIII стагоддзе
Гаспадар — барон аўстрыйскі Да сваіх імчыць суседзяў, Да сяброў багатых едзе Гаспадар — барон аўстрыйскі.
— Хоць зірнуць на нашу ёлку Запрашаю на Каляды.
О, з вас кожны будзе рады Хоць зірнуць на нашу ёлку.
— He прасі — мы не паедзем: Там паўстанне — стрэляць раптам, А страляюць ходы трапна,— He прасі — мы не паедзем.
— У мяне ёсць толькі ёлка, У мяне няма паўстання,
Ходскіх стрэлаў — анізвання: У мяне ёсць толькі ёлка.
Як убрана гэта ёлка!
А якія на ёй цацкі!
Я і сам люблю, прызнацца, Як убрана гэта ёлка...
Запрасіўшы ўсіх суседзяў, Ён вяртаецца дахаты, Накрывае стол багаты, Запрасіўшы ўсіх суседзяў.
Вунь, зірніце, едуць госці — Снег капыцяць гулка коні, Нецярпліва бомы звоняць — Вунь, зірніце, едуць госці.
Бачаць госці — перад замкам Ёлка колядная ззяе, Ёлка іх, гасцей, страчае, Бачаць госці перад замкам.
Гляньце, што гэта за дзіва?
Заміж цацак карагода Там вісяць паўстанцы-ходы. Гляньце, што гэта за дзіва...
Ай, барон! Ай, малайчына!
Ведаў чым сяброў усцешыць: Гэтых ходаў толькі й вешаць — Ай, барон! Ай, малайчына!
I пры радасці ляклівай За сталы садзяцца госці. Толькі муляе ўсё ж штосьці I пры радасці ляклівай.
Весяляцца і не бачаць, Што на ёлцы цесна стала, Што жывых на ёй нямала,— Весяляцца і не бачаць.
Дзе, сп’янелым, ім убачыць, Што за імі сочаць рулі I штуршка чакаюць кулі, Дзе, сп’янелым, ім убачыць!
А на ёлцы помста вісне — Ходы з мёртвымі ў абдымку. Зараз стрэляць... Шчэ хвілінку... Вунь, на ёлцы помста вісне...
Загрымелі стрэлы раптам, Нібы хлопаўкі між голля,— Парадзела ўраз застолле... Так, страляюць ходы трапна!
Яношык
Славацкая балада. XVIII стагоддзе
— Вось і ты папаўся, Галубок харошы — Сам прыйшоў у рукі Валандзей Яношык.
— Гайдукі-гайдўкі, Смеласці ў вас многа: Усямёх ідзеце На мяне аднога.
Я ж крыху счакаю.
Як вас будзе дваццаць,
Вось тады і мушу За валашку ўзяцца.
За валашку тую, Дзе на сотню сілы, Тую, што дала мне Чарадзейка — віла.
— Ты дарэмна, хлопча, Нас сякеркай страшыш — Бач, твая валашка
У руках у нашых.
— Нават без валашкі
Я вас супакою.
I пачаў шукаць ён Загаворны пояс.
— He шукай яго ты, Янічак харобры — Пояс бабка ўкрала
I схавала добра.
— Мне б абняць старую: Ёй аддзячыць мушу...
— He дазволім, Янік,— Ты ж яе задушыш.
Ён тады — наўцёкі. Паслізнуўся, грохнуў...
Пандуры сыпнулі Перад ім гароху.
— He мудры, Яношык, Ты ўжо мёртвы, Янча, Па табе вяроўка Даўнавата плача.
— Што ж, бывай, мой лесе, Родны, нібы хата.
Кожнае там дрэва Мне было за брата.
I сябры, бывайце — Сам сцярплю ўсе кары. He, я вас не выдам, У смале хай вараць.
— Бач ты, валацужка, А гаворыць брава, Бы на ўсё забьгўся, Рабаўнік крывавы.
— He, я не разбойнік, He па мне няслаўе: Браў я у багатых, Бедным аддаваў я.
Памагаў свабодай, Тым, хто век без волі, I плаціў панам я За сялян мазолі.
I плаціў за здзекі, Сплаканыя вочы.
Стражнічкі, за розгі Доўг свой я вам сплочваў.
Я загадваў строга Гіцалям багатым: «Душу аддай Богу, Нам аддай дукаты».
Грайце ж зноў, фуярэ! Гнеў мой незагойны.
Я змаганец чэсны, Я вам не разбойнік.
Дык бывайце ж, людзі. Я, відаць, вярнуся, Як з Дуная сонца Высушыць ваду ўсю.
Мне вяселле ладзяць — Доля ўжо такая, Там мяне нявеста Страшная чакае.
А ў той маладухі Ані рук, ні ножак.
Петлямі, крукамі Яна ўсіх трывожыць.
3 ёю ажанюся
На гары Кралёвай: За рабро падчэпяць Крукам металёвым.
Я разбойнік чэсны,— Адпусціце стражу!
Вісельня нягрэшных He прымае, кажуць...
На гары Кралёвай Раптам ціха стала... «Жаніха» прывезлі, А «нявеста» ўпала.
Будзеш жыць, Яношык, Між сваіх славакаў Сто вякоў, а можа, Нават з добрым гакам!
Крылы
Руская балада. XVIII стагоддзе
Крылаў няма ў чалавека, Каб падмінаць імі неба, А яно гэтак звабліва вісне Над табою — куды ні глянь. Топча раллю ён лапцямі — Аж пыліць перасохлая глеба... Бывай жа, такая ласкавая I такая злая Разань.
Прабач, не паспеў ён у спеху 3 табою як след развітацца: Бег колькі сіл па гародах, Бег уцалік, па карчах.
Той шарадром ужо ззаду, Скуль хацеў ён у неба узняцца, Дзе агонь, што шар дымам напоўніў, Мусіць, яшчэ не ачах.
За небакрай ужо дрэвы Заходзяць, як жоўтыя сонцы, Высозныя дрэвы-званіцы, Да якіх ён нарэшце дарос...
А як ён ляцеў, усеўшыся У пятлю забрытанага шара, Над макавінамі самымі Дужа высокіх бяроз!
Зайшлі ўжо бярозы... I толькі Ледзь-ледзь залаціцца званіца, Аб якую вецер вярховы Разбіў яго ўскрылены шар... Калі за званы, за вяроўкі Чапляўся ён, каб не зваліцца,
О, як званы зазванілі — Нібыта на мор ці пажар.
Выбеглі людзі з хатак, У неба рукамі загрукалі: — Ды ён, ірад, д’яблу служыць, Ды ён — сын нячыстых сіл. Як на яго цюгакалі, Бы на ваўка, агатукалі За тое, што лётаць уздумаў, He маючы з роду крыл...
Кідалі каменнем, білі Яго і ягоную мару, А потым з горада гналі — Ідзі, куды хочаш, цмок... Крылаў няма ў чалавека, Каб падмінаць імі хмары, Добра, што ёсць хоць ногі — Як бы без іх ён уцёк?!
Крылаў няма ў чалавека, Каб падмінаць імі неба, А яно гэтак звабліва вісне Над табою, куды ні глянь. Топча ён сцежку лапцямі — Аж пыліць перасохлая глеба... Бывай жа, такая ласкавая I такая злая Разань...
Кмет
Харвацкая балада. XVIII стагоддзе
Расспявалася жалеза Пад рукою каваля.
I які жалезу клопат, Што ў мяне баліць душа!
Як урбарыі сцвярджаюць, Кмет павінен паважаць Феадалаў сваіх родных, Бо яны зямлю даюць.
А без іх, яно і праўда, Што б той бедны кмет рабіў?! Дзе б, бязніўны, жаў і сеяў, Дзе б, бязлужны сам, касіў?
А таму на ўсю пражытку Застаецца радасць нам: Нашым шчодрым феадалам Рукі-ногі цалаваць.
He выслужвайся, жалеза, Перад панам, не звіні. Пашкадуй, жалеза, кмета — Весялосць сваю прыціш.
За рупню панам мы ўдзячны: Нам памерці не даюць — Працу цяжкую знаходзяць За счарсцвелы хлеба кус.
Вінаграднік гаспадарскі Даглядаем за яду, Глебу ўгнойваем, лагодзім, Садзім новую лазу.
А які мы гонар маем, Калі наш шаноўны пан Непамысных нас уважыць — На жаніцьбу дасць дазвол.
I на кухню пана ў замак Мы, удзячныя, штодня,
Колькі трэба, столькі й возім Куранят, гусей, зайцоў.
Змоўкні, подлае жалеза, Хопіць душу разрываць! Ты ўжо рукі адабрала, Зараз цягнешся да ног.
Праўда, часам і карае Нас любімы феадал. Як нам радасна, дурніцам, Калі розгі пан бярэ!
He, насмерць не забіваюць — Кмета ўсё-ткі берагуць: Ён пасля лупцоўкі добрай Мусіць добра працаваць.
Нават вісельні сабе мы Самі любім будаваць.
Выгаблёўваем, штукуем, Каб трывалымі былі.
Шчыра лесвіцу трымаем, Каб бліжэла да пятлі.
Так адзін аднога сілім: Ты — мяне, а я — цябе.
Як вясёлае жалеза
Мне набрыдзела за дзень!
Сваю брудную работу Ты хутчэй канчай, каваль!
Я ж, як бачыш, пакараны, Бо задумаўся, дзівак: А навошта можным рукі, Нават ногі цалаваць?
А яшчэ сабе на гора
Усумніўся з-пад ярма: А чаму зямля ўся ў пана, А, напрыклад, не ў мяне?
Мы ж у свет прыйшлі, як роўня, Па адной дарозе з ім.
Дык чаму ж яму — пашана, А мне — розгі і турма.
Вось за гэта і зланцужаць, I пасадзяць малайца На дно вежы ў падзямелле, На ваду і сухары.
Ну, дык што, ужо гатова?
За дарунак дзякуй вам!
Хоць я ведаю: за «дзякуй» He працуюць кавалі.
Па урбарыю старому Мала вязня закаваць — Ен яшчэ плаціць павінен Кавалю за кайданы.
Чым плаціць — не маю зараз, Заплачу пасля турмы: Каваля я разам з панам I без грошай закую!
Лазня
Балгарская балада. XVIII стагоддзе
Мы — аркестр рабоў.
Мы цягнем мелодыю гэту,
Даўгую — быццам дарога дадому,
Цяжкую — нібы бурлакам карабель на мелі,
Сумную — што нашы вочы. А хіба вочы вясёлымі будуць, Калі людзі эміра (якія там людзі!) Адабралі ў іх колеры, А ім толькі чорны пакінулі — Колер зацьмення: Чорныя кветкі, Чорнае неба Iчорнае сонца На чорнай чужыне...
Іх палохалі нашы вочы — I яны іх выпеклі, вылюдкі. (Маўляў, вочы, што бачаць колеры, Замінаць толькі будуць аркестру.)
Мы — аркестр рабоў, У мармуравай лазні эміра іграем. Ён толькі што выкупаўся ў басейне I цяпер абсыхае, выстарак.
А ў басейне яго Паланянкі-балгаркі купаюцца, Перад ім, Перад намі купаюцца... Мы іх ведаем добра, Хоць ніводную ў твар не бачылі, Толькі ж кожную мы пазнаём Па дыханню, Па кроках,
I па тым, як рука ваду паслухмяную чэрпае I, ўзняўшы, на плечы крутыя ліе, I па тым, як вада па целе Сцякае — Пазнаём.
Мы — аркестр рабоў.
Нас трынаццаць.
Іх таксама, здаецца, трынаццаць. О, як мы іх да болю кахаем!
Вылка — тую, што вельмі ласкава ступае, Асен — тую, што, нібы крылом, рукою ледзь чутна махае, Я — тую, што дужа часта ўздыхае.
I як мы пакутуем,
Калі эмір выклікае на ложа каго з іх, Каб сваю старэчую прагнасць спатоліць! Сціхніце...
Зноў кагосьці пальцам паклікаў...
Анямейце, птушкі ў залочаных клетках!
Дзівакі, Навошта вы гэтак стараецеся? Як і нам, вам жа выпеклі вочы, Каб вы лепей спявалі, Каб толькі спявалі...
Сціхніце,
Дайце паслухаць, Хто ж ідзе на эмірава ложа клятае,— Ці тая, што дужа ласкава ступае, Ці тая, што, быццам крылом, рукою махае, Ці тая, што цяжка ўздыхае?..
Мы — аркестр рабоў. О Божа!
Яна, зноў яна, ідучы, уздыхае... Вось яе абціраюць вялыя еўнухі, Успамінаючы нешта далёкае, Дакрануўшыся да грудзей знячэўку... Вось кладуць яе ля эміра — Перасохлага, нібы мошчы, турка... Божа!
Аглушы мяне, Божа,— Як я знябыўся слухаць Такія любоўныя пакуты Маладога і старага цела... Застагнала струна мая...
I адразу шчаку запякло ад далоні хормайстра.
О, яны ўмеюць да нас, сляпых, падкрадацца Ціха, нячутна — як кошкі;
Біць,
Каб зноў выпрамляць мелодыю:
Мы ж — аркестр рабоў...
Хто тут?..
Хто ля мяне?..
— Ангел! Абдымі мяне, Ангел...
— Гэта ты?!
I адкуль ты ведаеш,
Што з цябе я вачэй не спускаю?
— Абдымі... Пацалуй...
Я...
Яго...
Задушыла...
Кукіш
Руская балада. XVIII стагоддзе
КНІГІ ОНЛАЙН
