КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Апошні перыяд пісьменніцкай творчасці Г. Красінскага характарызуецца выданнем дзвюх прац, якія ўяўляюць сабой зборнікі показак пра вядомых прадстаўнікоў еўрапейскай і азіяцкай палітыкі: імператараў Расіі і Францыі, каралёў Прусіі і Італіі, асманскага султана і інш. [298; 301], Магчыма, такімі творамі Г. Красінскі імкнуўся палепшыць свой матэрыяльны стан, які ў гэты час з’яўляўся складаным. Паводле сведчання Б. Залескага, ён памер у вялікаіі беднасці [475, s. 357],
На 40-я—50-я гг. прыпадае творчасць ураджэнца Навагрудскага пав. Ігната Яцкоўскага (1800-1873 гг.), які жыў у Лондане з 1834 г. У 40-х гг. ён з’яўляўся актыўным прыхільнікам А. Чартарыскага, быў сакратаром лонданскага аддзялення Таварыства Трэцяга Траўня і карэспандэнтам яго органа Трэці Травень. Тэматыка яго артыкулаў дастаткова разнастайная — палеміка з іншымі эміграцыйнымі лагерамі, разважанні наконт грамадскай думкі ў Польшчы, ацэнка пазіцыі Папы Рымскага ў адносінах да Расіі і г. д., — але ўсе яны мелі сваёй мэтай падтрымліваць А. Чартарыскага і павышаць яго аўтарытэт. Выбраныя артыкулы былі ў 1853-1854 гг. выдадзены асобнай брашурай [249], Таксама да гэтага часу адносяцца першыя вядомыя паэтычныя творы I. Яцкоўскага, якія не былі апублікаваны і засталіся ў лістах да яго сяброў: байка Абломкі галоў, верш 23 сакавіка 1843 года і яшчэ адзін без назвы [118, с. 53-55].
Храналагічна першым апублікаваным вершаваным творам I. Яцкоўскага з'яўляецца Крыжовы naxod. Балада пра Кракуса, які выйшаў каля 1850 г. у Лондане1 [247], У 1852 г. 1. Яцкоўскі заключыў дамову з Аляксандрам Рыпінскім [гл. ніжэй] і з гэтага часу пачаў выпускаць свае творы асобнымі выданнямі. У гэтым жа годзе ў выглядзе брашур былі надрукаваны два яго вершы: Да С. Казьмяна і Т. Алізароўскага і Панарама [246; 248], Яны абодва маюць настальгічна-патрыятычны змест, немалая частка твораў апісвае карціны адраджэння Рэчы Паспалітай. У іх адсутнічаюць моманты крытыкі сваіх палітычных апанентаў. Таксама ў 1852 г. выйшла кніга Асновы хрыаііянскайрэлігіі, якая з’яўляецца перакладам аднайменнага твора дублінскага арцыбіскупа Мюрэя (Murray) [ 117, с. 21; 251 ].
Галоўным творам I. Яцкоўскага з’яўляецца Ановесць з майго часу. У 1854 г. выйшла яе першае выданне невялікім накладам, адзін з асобнікаў быў пасланы А. Міцкевічу. У 1856 г. 1. Яцкоўскі атрымаў амністыю і ў 1857 г. выехаў на радзіму. Пры праездзе праз Познань, ён пакінуў адзін асобнік кнігі мясцоваму выдаўцу Яну Канстанціну Жупанскаму для перавыдання. Такім чынам у 1858 г. другое выданне пад назвай Аіювесць з майго часу, або Літоўскія прыгоды [250]2 пабачыла свет. У ёй у літаратурнай формс апісаны падзеі, якія адбываліся ў Навагрудскім пав. пасля падзелаў Рэчы Паспалітай да прыкладна канца 20-х гг. XIX ст., у т. л. вайна 1812 г., яс прадвесце і наступствы. Дзякуючы гэтаму твору, у айчыннай літаратуры стала вядомай такая асоба, як Паўлюк Багрым, а таксама яго верш3. Яшчэ тут была апісана вялікая колькасць падрабязнасцяў правінцыйнага жыцця: кантакты паміж уладальнікамі маёнткаў мясцовыя звычаі ў іх асяроддзі, паездкі ў павятовы і іншыя гарады, рэлігійныя службы, маёмасныя махінацыі і г. д. Па сутнасці кніга з’яўляецца энцыклапедыяй жыцця навагрудскай шляхты першай трэці XIX ст. Улічваючы тое, што ў Аповесці апісаны падзеі прыкладна таго ж часу, што і ў паэме Пан Тадэвуш А. Міцкевіча, С. Пігань сцвярджаў, што яна пісалася несумненна, як напарнік да «Пана Тадэвуша» [416]. У. Мархель назваў гэтую кнігу эмаііыянальна белетрызаваныя мемуары I. Яцкоўскага [28, с. 217]4.
Пасля вяртання на радзіму з эміграцыі I. Яцкоўскі напісаў яшчэ адзін верш —Да маіх памерлых сяброў. Напісаны ў 1863 г., ён можа лічыцца так-
1 На тытульным аркушы месца і дата выдання не пазначаны. Меркаванне пра месца і дату выдання твора выказана Каралем Эстрэйхерам [Estreicher К. Bibliografia polska... Т ЕІ. Dopelnienia. -S. 304],
2 Ананімнае выданне Аповесці выклікала ў канцы ХІХ-першай палове XX ст. працяглую дыскусію паміж гісторыкамі пра яе аўтарскую прыналежнасць. У айчыннай навуковай літаратуры яна апісана М. Хаўстовічам [Хаўстовіч М. Айчыпа здалёку і зблізку... с. 25-26; тое жу: Яго ж. Два выданні... С. 240-241],
3 На думку М. Хаўстовіча, аўтарам верша з’яўляецца сам I. Яцкоўскі [гл.: Хаўстовіч М. Вершы Ігната Яі{коўскага ... С. 69-71],
4 У 1977 г. у зборніку Пачыналыіікі з’явіўся ўрывак з Anoeecui ў неракладзе на беларускую мову раздзел XXIX, у якім распавядаецца пра выступленне крошынскіх сялянаў і Паўлюка Багрыма. а ў 2006 г. М. Хаўстовічам быў выдадзены пераклад усяго тэкста [гл.: Яцкоўскі I. Аповесць з майго часу.. ].
6. Пісьменніцкан і выдавецкая дзейнасць у зміграцыі ўраджзнцаў беларуска-літоўскіх губерняў: агульны агляд сама рэакцыяй аўтара на чарговае паўстанне на землях былой Рэчы Паспалітай1.
У эміграцыі працягвалася традыцыя, закладзеная яшчэ філаматамі і філарэтамі, публікацыі беларускага фальклору. Гэта выразна праявілася ў творчасці Аляксандра Рыпінскага (10.09.1809 — пасля 1886 г.). Першай і галоўнай яго працай у гэтым накірунку з’яўляецца зборнік Беларусь, які выйшаў у Парыжы ў 1841 г. [427], Ен быў створаны як шэраг дакладаў для прачытання на пасяджэнні Гісторыка-Літаратурнага Таварыства ў 1839-1840 гг. і разбіты на раздзелы паводле тэматычнага прынцыпу. У кожным з іх А. Рыпінскім пададзена апісанне тых ці іншых абрадаў насельніцтва Паўночнай Беларусі і прыведзены прыклады песняў, якія спяваліся ў канкрэтных абставінах: вясельныя, жалобныя і г. д. Пры гэтым А. Рыпінскім творы беларускага фальклору параўноўваюцца з адпаведнікамі з іншых традыцый: украінскай, рускай, польскай і нават старажытнагрэчаскай. Праца была высока ацэнена сучаснікамі, пра што сведчаць словы самога А. Рыпінскага, змешчаныя на пачатку яе другой часткі.
Далейшыя працы А. Рыпінскага выходзілі ў свет у Лондане, дзе ён жыў з 1846 г. Яго актыўная пісьменніцкая і выдавецкая дзейнасць пачынаецца тут з заснавання ў 1852 г. выдавецкай суполкі сумесна з I. Яцкоўскім. Адным з першых твораў, што былі апублікаваны новастворанай фірмай, быў верш Да генерала Дэмбінскага (1852 г.), які выйшаў асобнай брашурай [428]. У наступным годзе з’явіўся ў 2-х частках зборнік уласных твораў А. Рыпінскага Паэзіі, напісаныя ў пілігрымцы [431], дзе ўпершыню быў надрукаваны яго найбольш аб’ёмны твор — паэма Сяржант-філосаф. Затым яна ўбачыла яшчэ некалькі выданняў у выглядзе асобных брашур пад назвай Сон пра перасяленне душ і была перакладзена аўтарам на англійскую мову2. У гэтым жа зборніку А. Рыпінскі паспрабаваў сябе ў якасці біяграфіста — тут быў змешчаны жыццяпіс Томаса Мора яго аўтарства. Несумненна, найбольш важнай для айчыннай літаратуры за лонданскі перыяд жыцця А. Рыпінскага з’яўляецца яго балада Нячысцік, якая была напісана на беларускай мове і апублікавана спачатку таксама ў зборніку Паэзіі, а затым яшчэ двойчы асобна [120; 430], Стылізаваная пад узоры беларускай вуснай народнай творчасці, яна мела шмат агульнага з жанрам гутаркі, пашыраным у сялянскім асяроддзі. Пасля яе выдання ў Лондане А. Рыпінскі зрабіў спробу выдаць яе ў Расійскай імперыі, але атрымаў адмову [1],
У 50-х гг. у Лондане выйшла яшчэ некалькі паэтычных твораў А. Рыпінскага ў выглядзе асобных брашур: Прарок (1851 г.), Нашыя перамагаюць! Гістарычная песня (1853 г.), Верш да князя Адама Чартарыскага (1853 г.), Верш да палкоўніка КрыстынаЛяха-Шырмы (1857 г.) [28, с. 214-215; 120, с. 67, 77; 429] і інш. У друкарні, якой ён з 1855 г. валодаў адзінаасобна, выходзілі таксама яго
1 Урыўкі верша апублікаваны М. Хаўстовічам [Хаўстовіч М. Вершы Ігната Яцкоўскага ... С. 70], г Паводле падлікаў М. Хаўстовіча, паэма Сяржант-філосаф была апублікавана А. Рыпінскім
5 разоў на польскай мове і 5 разоў на англійскай [Хаўстовіч М. Паэтыка другой часткі... С. 111],
МатвейчыкД. Ч. Выгнаныя з роднага краю: Паслялістападаўская эміграцыя з Беларусі і Літвы пераклады англамоўных твораў, напрыклад, у 1852 г. былі апублікаваны паэмы Томаса Мора Pau і Перы і Роберта Фергюсана Польшча. Тут жа друкаваўся ў 50-х гг. галоўны орган ПДТ газета Польскі Дэмакрат [120, с. 66; 421, t. 33, s. 546-548],
Пасля вяртання на радзіму ў 1859 г. А. Рыпінскі працягваў займацца літаратурна-гістарычнымі працамі. Як ён неаднаразова пісаў у сваіх лістах у 1883 г., яго ўвагу займаў збор звестак і падрыхтоўка твору пра беларускіх паэтаў і пісьменнікаў з часоў ад сярэднявечча да XIX ст., якіх ён налічыў больш за 50 асобаў. Аднак гэтая праца так і не была скончана [1; 142, к. 80-81],
Сярод эміграцыйных выдаўцоў, што працавалі не ў Францыі і Англіі, неабходна згадаць ураджэнца Вільні Тамаша Уяздоўскага (12.03.1796-01.10.1836). Яшчэ ў 1828 г. ён з’яўляўся рэдактарам Сандамірскаіі газеты, якая выходзіла ў Каралеўстве Польскім. Пасля паўстання ён апынуўся ў Кракаве, дзе ў 1834 г. пачаў выдаваць тыднёвік Кракаўскія разнастаіінасці (Rozmaitosci Krakowskie), які выходзіў у якасці дадатку да газеты Кракаўскія ведамасці (Wiadomosci Krakowskie). Выпуск газеты быў спынены з выдаленнем Т. Уяздоўскага з Кракава ў 1836 г. У хуткім часе ён памер у порце Трыест [411],
Безумоўна, пералічанымі вышэй спіс твораў, створаных эмігрантамі з Беларусі і Літвы, далёка не абмяжоўваецца. Аднак на падставе пададзенага агляду становіцца відавочным, што пісьменніцкая дзейнасць ўраджэнцаў беларускалітоўскіх губерняў здзяйснялася ў розных формах і з’яўлялася важнай часткай жыцця былых паўстанцаў па-за межамі радзімы пасля паражэння паўстання. Менавіта дзякуючы эмігрантам у свет былі выпушчаны дзясяткі і нават сотні твораў, якія не маглі б з’явіцца на радзіме з-за панавання жорсткай цэнзуры. Навуковыя, філасофскія, літаратурныя, мемуарныя і публіцыстычныя працы эмігрантаў мелі самую разнастайную тэматыку. Яны пачалі выдавацца ў першы ж год эміграцыі і працягвалі выходзіць у свет на працягу ўсяго яе часу. Наколькі вялікі паводле аб’ёму і зместу пласт пісьменніцкай спадчыны быў створаны, усведамлялася ўжо самімі эмігрантамі. Наііыянальная Газета пісала 24 студзеня 1846 г.: Чаго ж ужо не друкавалася ў Эміграцыі? Пасквілі і панегірыкі, паэзія і матэматыка, раманы і гісторыя, музыка і ваіісковасць, палітыка і заканадаўства, — глупства і мудрасць, шаленства і розум, словам, усё, што чалавечае, знайшло сваіх апавядальнікаў і аўтараў: чалавечых навук і чалавечых словаў хапала... [203 ].