Выслоўі
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 520с.
Мінск 1979
55. Пятро (і Паўла) — свята, якое адзначалася 29 чэрвеня (па старому стылю), малыя святкі — «малы спас» (16 жніўня) і «малая прачыстая» (8 верасня).
56. Гарохавая лапатка — палавінка, створка гарохавага стручка.
57. Г. зн. каб аглох.
58. Жытла — тут: жыццё.
59. С о п у х a — сажа.
60. Было сказана на каршуна, які «ўхапіў» курыцу. Скасавацца— звесціся.
61. На таго, хто адмовіў у пазыцы, спасылаючыся на тое, што не мае.
62. Засіліцца — павесіцца (гл. Бяльк., 182; Раст., 112), накідваць пятлю (Hoc., Слов., 184).
63. Выпаўзень — змеяня.
64. Праклён на смерць. Ж у р ы — дух.
65. Сумарок — вар’яцтва.
66. Карбунец — тут: скулле. Відаць, ад карбункул (carbunculus) — глыбокі гнойны нарыў.
67. Слота — тут: насланнё, напасць.
68. С у х а л о м — раматус.
69. X в і л я — тут, відаць, ліхая гадзі'на.
70. Лунуць — загінуць (Hoc., Слов., 272).
71. Гл. 55.
72. Г. зн. каб памёр. Праснакі належалі да абрадавай памінальнай ежы.
73. Г. зн. каб памёр ганебнай смерцю і пахавалі без ушанавання.
74. В о ў ц ы — авечкі.
75. Г. зн. каб вісеў на шыбеніцы.
76. Г. зн. цяжка рабіць. Відаць, звязана з пэўнай прыгоннай павінкасцю. Замак у Крэве (зараз у Смаргонскім р-не) быў пабудаваны ў I пал. XIV ст. на насыпаным узгорку.
77, 78. Каб з а н я л о, зацяло— у даным выпадку сінонімы: каб аднялося (дыханне, мова).
79. Г. зн. каб засталася старою дзеўкаю, каб ніхто яе замуж не ўзяў.
80. К л о ц ц е — калаццё.
81. Відаць, каб занядужаў, аслаб на старасці.
82. Г. зн. каб нос распух. Балдаўня — даўбешка.
83. Падпечка — тут: дамавік. Каб дамавік прысніўся (заўв. Шпнл.).
84. Гл. 30.
85. На кабана.
86. 3 е г р а ч ы — вочы.
87. Каб табе ш о х л a — каб цябе ліхаманка трэсла.
88. Гл. 75.
89. Хлясцець — відаць, зубамі ляскаць. Параўн. хляскайь— моцна стукаць адно аб адно, хляснуйь — моцна ўдарыць (Раст., 278).
90. Абрыняць — распухнуць, раздуцца. Гара Магілянска знаходзілася каля в. Магіляны Гродзенскага п. (тлум. збіральн.).
91. Г. зн. каб памёр. Азелязець — адубець, зрабіцца цвёрдым як жалеза.
92. Апрындзіцца, спрындзіцца — памерці.
93. На таго, хто ўкраў сарочку.
94. Вупар — цмок (рус. упырь), вобраз народнай дэманалогіі.
95. I на ката было сказана.
96. Г. зн. каб знясілеў, змардаваўся, як у часе працяглага посту (рус. царк. говенье).
97. Запаветрыцца — заразіцца хваробай, «з паветра».
98. Г. зн. каб акамянеў, адубеў (гл. 91). Крыца — камлыга жалеза.
99. Г. зн. збяднець і апусціцца настолькі, каб красці тое, што прыхаджане прыносілі на вялікдзень у царкву або касцёл свянціць.
100. На ладан дыхаць — ледзве трываць, паміраць.
101. Апрудзіцца— тое ж, што апрындзіцца (гл. 92).
102. Г. зн. каб не мог адкашляцца і задушыўся.
103. Гл. 76.
104. П е р a п а л а с к а ц ц a — тут: загінуць, відаць, патануць.
105. Г. зн. каб прапаў, разваліўся.
106. Г. зн. каб хадзіць не мог.
107. Сазлізці — зрабіцца склізкім, успацелым, захварэць.
108. Скучарыжыцца — загінуць.
109. Г. зн. каб адзервянела, інакш — загінула.
110. На чвараках — поўзаць на абедзвюх руках і абедзвюх нагах (рус. на четвереньках).
111. Стоць — старчма.
112. Магло служыць і бажбой-прысяганнем здароўем.
113. Зласлівае зычэнне аглохнуць.
114. Г. зн. удавіўся, захлынуўся.
115. Пятроўка — пост перад Пятром (гл. 55), самы разгар лета;
дзяды — памінальны абед, які вызначаецца багатай ежай; пакроў — царкоўнае свята, 1 кастрычніка.
116. Г. зн. каб так моцна распух.
117. Упетрыць — усохнуць.
118. Касталом, кашталом — раматус.
119. У падзень — хвароба.
120. Бягунка — панос.
121. Г. зн. каб уздула жывот.
122. А п р о г a — тут: смерць.
123. М о р к і — мор, хвароба.
124. С п р a г a — тут: смага.
125. Сярчыстыя — вогненныя.
126. Маецца на ўвазе эпілепсія.
127 Вангрына — скурная хвароба.
128, 129. Гл. 7. У Fed.: так клянуць каня.
130, 131. Так кажуць на свойскую жывёлу.
132. Вопрамець — падучая хвароба.
133. Сказана на свінню, якая нарабіла шкоды.
134. Выката — хвароба.
135. Значэнне выразу лісіныя горы страчана. Урочышча з падобнай назвай таксама няма (заўв. збіральн.). Трэба меркаваць, што гэта даўнія, забытыя могілкі.
136. Гл. 40.
137. Гл. 24.
138. К а л і б a — хваооба.
139. Гл. 66.
140. Г. зн. каб памёр не сваёй смерцю, а скончыў жыццё самагубствам; у такім выпадку пахаванне адбывалася за агароджай могілак і без удзелу свяшчэнніка. Гл. таксама 73.
141. М a р a — прывід, злы дух.
142. Нарыца, нарыка — від хваробы, магчыма, панарыцый, глыбокае гнойнае запаленне пальца.
143. Н і ц а я — тут: глыбокая, схаваная ў глыбіні.
144. Г. зн. каб па чужых землях бадзяўся.
145. У Свіслацкім р-не пакрака — неахайны чалавек (Шат., 122).
146. Патайнік — паляруш, эпілепсія, «падучае ліха» (Нар. сл., 54, Бял.).
147. Праклёны з перуном, грознай сілай прыроды, належаць да найбольш даўніх і пашыраных.
148. Растржэчыць — расцерці, знішчыць (польск. ІггеУ — церці).
149— 151. Радзімец, радзімцы, радзімчыкі — тут: пасляродавая гарачка, а таксама сутаргі, эпілепсія.
152. Гл. 28.
153, 154. Г. зн. каб чалавек зусім высах.
155. Спруткаваць — апруцянець.
156. Магчыма, маецца на ўвазе Кальварыя (гл. БелСЭ, т. 5, с. 279) каля Вільні, святое месца ў католікаў, куды збіраліся хворыя, калекі, жабракі на пакаянне.
157. С у р а в a — від хваробы.
158. С ы р a — вобраз народнай дэманалогіі, злы дух.
159. X в і л я — тут: бура, завея.
160. Хляўнік — звярок з роду куніц, ласка. Праклён, відаць, на ваня.
161. Г. зн. каб не варушыўся, не хадзіў.
162. Гл. 39.
163, 164. Цяміць, цямнуць — прапасці. У Янк. (379) выслоўе «Каб цябе цяміла» змешчана таксама і сярод добрых зычэнняў, тады цяміла трэба ўспрымаць: быць разумным, здагадлівым, кемлівым.
165. Гл. 153, 154.
166. На дамовае птаства.
167. Каша належыць да абрадавых памінальных страў.
168. Ізелі — з’елі (ізесці — з’есці).
169. Сырыца — тут: сырая зямля.
170. В а ў ч а к — ікол.
171. Земкачэ — тое ж, што зеграчы, гл. 86.
172. He кашылася — тут: не везла, не шчасціла. У Сержп. у рубрыцы «Праклінаць».
173. Гэты праклён вядомы ў адным пахавальным галашэнні дзяцей па бацьку часоў прыгону і быў адрасаваны панскаму «аканому-крыўдзіне», (Гл. Шейн, т. I, ч. 2, с. 663.)
174. Зачысціцца — прапасці.
175. Яламуўза — тут: галава.
176. Гл. 24.
177. Калатуха — ліхаманка.
178. Дзядзінец — хвароба; якая — збіральнікам не названа. Можна меркаваць, што гэта тое ж, што радзімец (гл. 149—151).
179. Так кажуць, калі памёр вельмі ліхі, варожы чалавек.
180. К л і б — каб, бадай, калі б.
181. Коляніца — раматус.
182, 183. На карову. Абабэніць — раздуць; апрэгчыся — здохнуць.
184. На курэй.
185, 186. Ліхач, ліхоцце — ліха, гора.
187. Гл. 141.
188. Набраўся чары — напіўся гарэлкі.
189. На каня.
190. Апрогліца — здыхата. На сабаку.
191. Пропасць — пагібель.
192. Гл. 149—151.
193. Перастоўпам — стоўпам, слупам пары, г. зн. каб памёр не лёгкай смерцю.
194. На таго, хто ўкраў дошкі.
195. Заўтрак — заўтрашні дзень.
196. Гл. 97.
197, 198. Г. зн. каб яно патанула, пайшло вадой.
199, 200. Н я ч в і л і. нячывіль — нечаканая бяда. Hoc. (Слов., 338) лічыць, што нячывіль паходзіць ад слоў не чыя воля: нейкая нячывіль случылася.
201. Было сказана на ката.
202. Гаворыцца, калі дзіця пазяхае. Звязана з даўнім павер'ем, што, калі чалавек пазяхае, з яго выходзіць усё благое, хваравітае. Тут адсыланне ўсяго нядобрага на сабаку.
203. П а м ж a — слова эбіральн. не тлумачыць. У Лунінецкім р-не па ма — чорная хмара (Шат., 124). Гл. у першым раздзеле 372.
204. Гл. 149—151. Р а д з і м е ц (адзін) пацвярджае, што ўвасабленняў гэтай хваробы ў народнай дэманалогіі было некалькі. Параўн. радзім468
цы, радзімчыкі. У вераваннях русскіх вядомы дванаццаць сёстраў-трасавіц — увасабленняў ліхаманкі (гл. замову «От лнхорадкн» у кн.: Н. П. Андреев. Русскнй фольклор. М., 1938, с. 51—53).
205. Г. зн. каб выпрастаўся, памёр.
206. Перакрыш — хвароба, ламота ў касцях.
207. В а р в о л я — каламазь.
208. П р а л і к — паляруш.
209. П е л е х і — увесь дамовы набытак (?).
210. Праклёны на няспынны кашаль, што грудзі раздзірае (тлум. збіральн.).
211, 212. Гл. 149—151, 204. Хранцуз — тут: пранцы, сіфіліс.
213. Гл. 205.
214. Смяротнае, смёртнік — тут: эпілепсія.
215—218. Гэта не ўласна кляцьба, а «засцярога» ад уроку, каб хто, пахваліўшы, асабліва дзіця, ці пазайздросціўшы, не мог урачы.
219. Спалатнець — пабляднець, збялець.
220. С п у х л я — пухліна.
221. Гл. 149-151 і 204.
222. Ч а р о в ы — вантробы, кішкі.
223. На тых, хто «насылае» падучую хваробу.
224. Каляціна — кол.
225. Абложніцы — слова вядома толькі ў праклёнах. Відаць, нейкая хвароба.
226. За крыўды.
227. Ззызнуць — азызнуць.
228. У п а д — упадак, няшчаспе.
229. Гл. 153, 154.
230. К у р ч — тут: сутаргі.
231. «Адсыланне хваробы» (параўн.: на сухі лес).
232. X і н ь — схіліся.
233. Гл. 215—218.
234. Г. зн. каб майго жыцця паспытаў.
235. Відаць, на каня гэты праклён.
236. Чаго ты л у п і ш с я — тут: чаго ты крычыш?
237. Ш л у н к і — суставы.
238. 3 а к р у т — заварот кішак.
239. Узнык — з’яўленне, уваскрасанне (Бяльк., 456). Праклён вынікае з рэлігійных уяўленняў аб душы.
240. Карчыга — тут: паралізаваны чалавек.
241. У Добр.: у рубрыцы «Закляцце».
242. Ц я ц ю х a — ліхаманка.
243. Скарга-праклён на вецер. Зварот да яго, як да жывой істоты, характэрны для першабытнага анімістычнага светаадчування.
244. Зоўшыца — хвароба свінка.
245. Цвікнуць — цырыкнуць, а, магчыма, тут: каб «убрыкнуў» певень-каплун (польс. cwik— каплун).
246. Гл. 55.
247. Кузьма — тут: відаць, мянушка нейкай бяскрыўднай жывёліны.
248. 3 д р о к — авадзень.
249. С е ч к a — тут, відаць, камарыная «таўкатня».
250. Гучыць амаль як сапраўдны праклён, калі ўлічыць. што ва ўмовах старога сялянскага быту, як кажа прыказка: Сын у дом грабе. а дачка з дому бярэ (пасаг).
251. Жартам таму, каму не паверылі.
252. Жартоўнае «пажаданне» дзяўчыне.
253. Страпяляць — тут: спужаць.
254. Адрасаваны дзяўчыне. Значэнне гэтага «праклёну» не ясна. Fed. адзначае толькі, што ў дзень сарака мучанікаў (саракі', 9 сакавіка.— М. Г.) адбываецца танец на дошцы. Магчыма, тут жартоўнае «пажаданне» — дажыць да сарака год дзеўкай.
КНІГІ ОНЛАЙН
