З гісторыяй на «Вы» выпуск 3
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 347с.
Мінск 1994
Цераз гады маленства й юнацтва Міцкевіч усёю душой быў зрослы толькі з жывою беларускаю запраўднасьцяй, зь ейнаю прыродаю, людзьмі, трады-
цыяй, з народнаю творчасьцяй, зь якое й чэрпаў поўнымі жменямі для свае паэзіі. Гэткіх беспасярэдніх сувязяў і перажываньняў з польскім краем і народам у яго не ставала. Пра іх ён меў усяго бледнае кніжнае ўяўленьне. Вось дзеля гэтага жывая, рэальная Польшча й не магла адбіцца ў ягонай паэтычнай творчасьці, хоць творчасьць гэтая ідэйна й была прысьвячаная ўся бяз рэшты справе вызваленьня Польшчы дый адбудове старое Рэчы Паспалітае.
Гэткую цесную сузалежнасьць Міцкевічавага паэтычнага таленту зь беларускай зямлёю падчырквае яшчэ й той факт, што калі часам у творчасьці ён спрабаваў адарвацца ад свае радзімае стыхіі, дык адначасна пераставаў і быць вялікім паэтам, здабываўся толькі на слабую з мастацкага гледзішча публіцыстыку, упадаў у містычна-сэктанцкі товіянізм, у хваравіты польскі мэсіянізм. Паказваюць гэта добра ягоныя «Кнігі Народу й Пілігрымства Польскага».
Дык не зважаючы на блізу поўную ідэйна-палітычную польскую асыміляцыю, не зважаючы на вядучую ролю ў польскай паэзіі рамантычнай пары, Міцкевіч у польскай літаратуры застаецца адначасна й яскравым рэпрэзэнтантам этнаграфічна чужога Польшчы прастору дый чужой народнай стыхіі. 3 гэтага гледзішча ў польскай літаратуры ён займае падобную пазыцыю, як украінец з паходжаньня Гогаль у літаратуры расейскай. I Гогаль быў цалком у палоне палітычнай ідэі вялікадзяржаўнай Расеі, хоць усім сваім целам і душою быў зрослы найперш із сваёй роднай Украінай, якой красу, быт, гістарычную мінуўшчыну па-мастацку й з захапленьнем адбіваў у сваёй творчасьці.
Нацыянальную дваістасьць свае псыхікі адчуваў якнайлепш сам Міцкевіч, які поўнай этнічнай польскай асыміляцыі ніколі не паддаўся, сьведама ёй працівіўся, захоўваў знарок свае «літоўскія» асобнасьці й традыцыі. Аб «дзьвёх душах» Міцкевіча вось што кажа польскі літаратурны крытык і гісторык, прафэсар Пігонь: «Трэба сказаць сабе ясна, што Міцкевіч, пры ўсёй гарачыні й шырыні польскага патрыятызму, заўсёды меў, навет знарок у сабе культываваў, сьведамасьць некаторай пляменнай асобнасьці. Пачуцьцёва ён якнайцясьней быў зьвязаны з радзімай зямлёй, быў літоўскім паляком, «ліцьвіном», ніколі ня чуўся за
нешта адно з «короняжэм» (паляком этнаграфічным.— С. Б.)»'.
Вось дзеля гэтага на чужыне, зь сьцяпоў Крыму, Міцкевіч слухаў голасу зь «Літвы», а ня з Польшчы. Вось дзеля гэтага ён свой найвыдатнейшы паэтычны твор — «Пана Тадэвуша» — пачынае зваротам «Litwo, Ojczyzno mojat», а ня «Polsko, Ojczyzno moja!».
5
У гісторыі польскае літаратуры XIX стагодзьдзя група польскіх пісьменьнікаў рамантычнай пары — Антон Мальчэўскі, Сэвэрын Гашчынскі й Язэп Залескі — часта выдзяляецца ў асобную, гэтак званую «ўкраінскую школу» польскае літаратуры. Гэтае выдзяленьне абумоўленае ня гэтулькі самым фактам паходжаньня гэтых трох пісьменьнікаў з украінскіх земляў, колькі тым, што ў іхнай творчасьці вельмі яскрава адбіваецца ўкраінскі калярыт. Выяўляецца ён у скарыстоўваньні ўкраінскіх народных і легендарна-гістарычных сюжэтаў, у перайманьні ў сваю творчасьць элемэнтаў украінскага фальклёру, украінскіх моўных асаблівасьцяў, у яскрава адмаляваным у іхных творах украінскім краявідзе.
Калі ў гісторыі польскай літаратуры справа існаваньня «ўкраінскай школы» ў рамантычную пару агульна прызнаны факт, дык пра падобную «беларускую школу» ў ёй звычайна куды радзей гаворыцца, хоць і яна была й мела зусім ня меншае, але навет болыпае значаньне для польскай літаратуры за «школу ўкраінскую».
Адным-жа з галоўных прадстаўнікоў гэтай «беларускай школы» быў ня хто іншы, як сам Адам Міцкевіч, пачынальнік польскага рамантызму. Блізу ўся Міцкевічава творчасьць носіць на сабе ня менш яскравы калярыт беларускі, як творчасьць пісьменьнікаў «украінскай школы» калярыт украінскі. А Міцкевіч быў не адзіным рамантыкам, што ўрос у польскую літаратуру зь беларускага асяродзьдзя. Міцкевіч быў толькі адным зь іх, найважнейшым, найбольшым. Ужо ўспа-
1 Stanislaw Pigon. Pan Tadeusz. Wzrost, Wielkosc i Siawa. Bapшава, 1934. Б. 224.
міналася вышэй, што ў рамантычную пару побач Міцкевіча зь беларускіх земляў былі дзейнымі ў польскім пісьменстве Зан, Чачот, Адзінец, А. Ходзька. Да іх трэба яшчэ далучыць празаіка Гэнрыка Жэвускага, а з пазьнейшага пакаленьня рамантыкаў Ігната Ходзьку дый Уладыслава Сыракомлю.
Яшчэ перад рамантьізмам выдатную ролю ў польскай псэўдаклясычнай літаратуры канца XVIII і пачатку XIX стст. гралі пісьменьнікі беларускага паходжаньня Адам Нарушэвіч, Дыянізы Князьнін, Франьцішак Багамолец, Юльлян Урсын Нямцэвіч. У псэўдаклясыкаў, аднак-жа, беларушчына не праявілася з гэткаю сілаю, як у польскіх рамантыкаў. Гэта сталася часткава таму, што псэўдаклясычная літаратура мела арыентацыю не на народную творчасьць, як гэта было ў рамантыкаў, а на клясычную літаратуру антычнага сьвету, найперш грэцкую дый рымскую. Галоўная-ж прычына была тая, што польскія псэўдаклясыкі беларускага паходжаньня тварылі й жылі блізу ўвесь час у Польшчы, у Варшаве, згуртаваныя навокала мэцэната літаратуры караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Іхныя сувязі дзеля гэтага з народам і краем свайго паходжаньня, зь беларускім краем, былі слабыя.
Гэта былі фактычна эмігранты зь Беларусі, што ўвесь час жылі й тварылі ў Польшчы.
Цесную сувязь зь беларускім народам і ягоным бытам мелі затое пісьменьнікі беларускага паходжаньня пары польскага «пазытывізму» другой паловы XIX ст. Найвыдатнейшым талентам зь Беларусі ў гэтую пару была Эліза Арэшчыха (Ожэшкова), родам з Горадзеншчыны, аўтарка сацыяльна-бытавых аповесьцяў з жыцьця беларускай вёскі, засьценкаў, мястэчкаў, як «Над Нёманам», «Дзюрдзі», «Хам», «У зімовы вечар». He таямнічай фантастыкай беларускай народнай абрадавасьці ці казачна-легендарным сьветам чараў і духаў, як гэта было ў рамантыкаў, захаплялася Арэшчыха. У сваёй творчасьці яна адбіла шэры штодзённы быт народу, найперш гора, людзкую нядолю, цемнату й сацыяльныя злыдні.
Куды меншая талентам і значаньнем, хоць і даволі пладавітая, была й пісьменьніца Марыя Радзевічанка. Пышныя абразы прыроды, а асабліва пушчаў Беларусі, знойдзем таксама ў празаіка Юзэфа Вайсэнгофа,
які паходзіў зь Дзьвіншчыны, а пісаў у канцы XIX і пачатку XX стст. («Собаль і панка» й іншыя).
3 польскага нэарамантызму вырас, а тварыў у міжваенную пару паэт Леанард Падгорскі-Аколаў зь Меншчыны, аўтар цэлай кніжыцы лірыкі, прысьвечанай Беларусі,— Bialorus. У міжваенную ўжо пару пісаў Мэльхіёр Ваньковіч свае ўспаміны, а Сяргей Пясецкі свае прыгодніцкага характару аповесьці («Каханак Вялікай Мядзьведзіцы», «Пяты этап», «Ніхто ня дасьць нам вызваленьня» й іншыя).
У трыццатых ужо гадох XX ст. зьявілася вельмі актыўная група паэтаў, у балыпыні беларускага паходжаньня, г. зв. «віленская авангарда». Адцеміць зь іх трэба імёны Тодара Буйніцкага, Язэпа Масьлінскага, Ежага Загурскага, Юзэфа Чаховіча, Ежага Путрамэнта.
Ужо цяперашняй, паваеннай парой, на эміграцыі, зьявіўся цэлы чарод польскіх пісьменьнікаў зь Беларусі, у творах якіх у большай ці меншай меры адбіваецца й знанае дый блізкое ім беларускае навакольле. Адзначыць зь іх трэба цікавую аповесьць пра духовую трагедыю «тутэйшага» Марыі Кунцэвічыхі «Лясьнік», дзея якой адбываецца ў палове мінулага стагодзьдзя на беларускім Падляшшы, г. зн. на захад ад Буга.
Ведамыя шырэй дзьве шавіністычна шляхоцкія «надбярэзінскія» аповесьці Флярыяна Чарнышэвіча — «Надбярэзінцы» й «Віцік Жывіца».
3 талентам пісаныя апсвесьці з быту Віленшчыны й Вільні Язэпа Мацкевіча «Прыяцель Флёр» і «Дарога нікуды».
У гэтым пераліку ўзятыя на ўвагу толькі польскія пісьменьнікі беларускага паходжаньня. У ім сьведама апушчаюцца польскія пісьменьнікі, у творчасьці якіх таксама праявіліся беларускія тэматычныя ці іншыя элемэнты, але якія ня былі беларускага паходжаньня, як, для прыкладу, Поль, Гомуліцкі, асабліва Крашэўскі.
Дык пачынаючы ад канца XVIII ет. праз увесь XIX век і аж па сяньня йдзе бесьперапынная чарада таленавітых польскіх пісьменьнікаў беларускага паходжаньня. Сустракаем іх шмат у кажную пару польскае літаратуры, ад псэўдаклясыцызму, праз рамантызм, «пазытывізм», нэарамантызм, міжваенную «аван-
гарду», аж да нашых дзён. Пачаткі-ж гэтай плыні й паадзіночных спарадычных прадвесьнікаў яе мы можам прасачыць і яшчэ раней за XVIII ст., бо сустрэнем іх ужо пачынаючы ад канца XVI ст„ калі зьяўляюцца самыя першыя пісьменьнікі зь беларускіх земляў, што пісалі па-польску.
Падобная ў іх усіх псыхіка й мова, калярыт, адна літаратурная традыцыя надаюць гэтым пісьменьнікам агульную спэцыфічную беларускую закрасу й гэтым лучаць іх у адну асобную плынь польскае літаратуры, беларускую плынь. Часам, праўда, бывае навет цяжка й абазначыдь, у чым выражаецца гэтая сваеасаблівая «закраска» ў паасобнага пісьменьніка, аднак-жа яна заўсёды адчуваецца. Марыян Зьдзяхоўскі абумаўляў гэтую цяжкаўхопную асаблівасьць «псыхалягічным кліматам» краю. Сучасны польскі пісьменьнік Часлаў Мілош кажа аб узьдзеяньні на асабовасьць пісьменьніка «геаграфіі»: «на спосаб адчуваньня ўплываюць дрэвы, рэкі, колер неба, абліччы народу, бачаныя ў маленстве, гэтае няўхопнае «штось», што складаецца на душу кажнага краю».
У рамантычнай пары ў асобную «беларускую школу» польскае літаратуры пісьменьнікаў зь Беларусі выдзяляў ня хто іншы, як сам Міцкевіч, які толькі называў яе тагачасным тэрмінам «літоўская». Міцкевіч гэтую «літоўскую школу»,— у якую, зразумела, залічаў і сябе,— ставіў у характары побач «іпколы ўкраінскай», а супроцьстаўляў яе «школе псльскай» — «варшаўскай школе». Вось што Міцкевіч гаварыў пра «літоўскую», «украінскую» й «варшаўскую» школы ў сваіх выкладах пра славянскія літаратуры на Францускім Коледжы ў Парыжы, у лекцыі 17 чэрвеня 1842 г.: «Дзьве школы пачалі цяпер зарысоўвацца ў польскай літаратуры: літоўская й украінская. Літоўскія паэты першыя ўводзяць у літаратуру сьвет духаў, шукаюць у тэй краіне таёмных спружынаў усяго, што дзеецца на зямлі. Спн. Жорж Санд у сваім артыкуле, прысьвячаным разгляду твораў аднаго з аўтараў гэтай школы (ходзе тутка пра А. Міцкевіча.— С. Б.), увесь характар яе ахапляе заўвагаю, што «літоўскія пісьменьнікі ставяць асяродак дзеі ў духовым сьвеце, а бачны сьвет і людзей маюць толькі за ягоныя прылады». Гэтую-ж тэндэнцыю сустракаем і ў школе ўкраінскай. Яна ня йдзе гэтак далёка, як літоўская, аднак-жа заўсё-
КНІГІ ОНЛАЙН
