З гісторыяй на «Вы» выпуск 3
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 347с.
Мінск 1994
ды дапушчае нясупынны ўплыў гэтага сьвету на зямны сьвет.
У кажнай паэме гэтых абедзьвюх школаў можна разрозьніць два бакі: рэальны й гэтак званы фантастычны, гэта значыць духовы. «Украінская» школа кідае ўжо хвальшывыя блуканьні даўнейшай паэзіі польскай, ня шукае ўжо сваіх герояў паміж палітычных дзеячоў, а славіць народных правадыроў, выдабывае імёны, дагэтуль няведамыя ў літаратуры, найперш стаецца папулярнаю».
«Гэты кірунак ліцьвіноў і ўкраінцаў вельмі не падабаўся школе старой, якую рэпрэзэнтавала варшаўская грамадзкасьць; крытыка наклеймавала гэтую новую літаратуру як наступ барбарства, і запраўды была гэта вайна супроць клясы цывілізаванай, клясы ўжо бясьсільнай і бясплоднай»1.
Дык, як бачым, сам Міцкевіч існаваньне асобнай школы польскіх пісьменьнікаў зь Беларусі, «літоўскай школы», уважаў за наяўны й само сабой зразумелы факт. Ен-жа падчыркнуў духовае сваяцтва й супольныя рысы гэтай школы з «школаю ўкраінскаю» дый адзначыў і прагрэсыўна-рэвалюцыйную існасьць ейнага антаганізму з польскай «варшаўскай» школай, цьвярдыняй адміраючага псэўдаклясыцызму.
Аднак-жа пазьней гэткае выдзяляньне пісьменьнікаў зь Беларусі ў асобную «літоўскую» групу ў гісторыі польскае літаратуры было дзеля розных прычынаў закінутае. Адна зь іх, і хіба найважнейшая, была тая, што «літоўская школа», найперш дзеля Міцкевіча, сталася з часам пераможнаю на дзесяткі гадоў і галоўнаю школаю польскае літаратуры. Яна накінула свой духовы зьмест цэлай літаратурнай эпосе ў польскім пісьменстве. А паколькі гэтая школа заняла цэнтральнае месца ў польскай літаратуры дый набыла сынанімнае зь ёю значаньне, дык назоў рэгіянальны, назоў нейкай пабочнай правінцыянальнай адменнасьці, ня мог ужо ўтрымацца за ёю.
Дык выдзяляньне асобнай рамантычнай беларускай (ці «літоўскай») школы ў гісторыі польскай літаратуры было закінутае не дзеля таго, што гэтая школа была
1 Literature Stowianska wyktadana w Kolegium Francuzkiem przez Adama Mickiewicza. 1841 —1842. Lekcyja XXX. T. II. Пазнань, 1865. Б. 281.
менш важная ці менш яскрава праявілася за «школу ўкраінскую», а, наадВарот, дзеля таго, што яна была куды важнейшаю для польскае літаратуры рамантычнай пары. Факт гэты добра адзначае гісторык польскае культуры Ст. Касьцялкоўскі, калі кажа пра віленскіх рамантыкаў, што яны «...перасталі быць вартасьцяй лякальнай, літоўскай — сталіся пазыцыяй, аднэй з найболып вартасных, у цэласьці нацыянальнага (польскага) жыцьця»1.
Зразумела, што слова «літоўская» ў дачыненьні да віленскай літаратурнай школы, як і наагул слова «Літва» ў Міцкевічаву пару было звычайна роўназначным зь сяньня спапулярызаваным тэрмінам «беларуская», «Беларусь», а вельмі рэдка й выпадкова мела значаньне «летувіская» ці «жамойдзкая». Сяньня справа выясьненая, што Міцкевіч летувіскае мовы ня ведаў. Гэта добра відаць зь ягоных спробаў запісаць дзьве жамойдзкія народныя пееьні ў часе ягонай настаўніцкай працы ў Коўні. Запісы гэтыя захаваліся й паказваюць, што запісваў ён на слых няведамую сабе мову~. Міцкевіч, праўда, напісаў колькі сваіх твораў на легендарна-гістарычныя сюжэты, якім намагаўся надаць летувіскі гістарычны калярыт (паэмы «Гражына», «Конрад Валенрод», пара балядаў). I гэта фактычна ўсё летувіскае, што ў яго можна зкайсыц.
Дык дарма, што выдзяляньне асобнай беларускай плыні ці навет школы было закінутае ў гісторыі польскае літаратуры ад пары рамантызму. Яна, аднак, увесь час існавала ад канца XVIII ст. й існуе па сяньня. Некаторых-жа ейных прадвесьнікаў можна знайсьці навет і ў ранейшых як XVIII стагодзьдзе, ад канца стагодзьдзя XVI.
Па сяньняшні дзень нямаі аднак-жа, сыстэматычнага й дакладнага вывучэньня гэтай цікавай для нас плыні ў гісторыі польскае літаратуры. Яшчэ перад другою сусьветнаю вайною заданьне выявіць «беларускія элемэнты ў польскай рамантычнай паэзіі» паставіў сабе Ст. Станкевіч. Першы том ягонай дакторскай
1 Stanislaw Kosciatkowski. Dzieje nauki i pismienictwa polskiego w W. Ks. Litewskiem. Dzieje ziem Wielkiego Ksigstwa Litewskiego. Alma Mater Vilnensis. Лёндан, 1953. Б. 259.
2 M. Brensztein i J. Otrgbski. Dajny litewskie zapisane przez Mickiewicza. Rozprawy i Materialy Wydzialu I T-wa Przyjaciol Nauk w Wilnie. T. I. Сшыток 4. Вільня, 1927.
працы, надрукованы пад гэткім-жа загалоўкам, ахапляе, на жаль, толькі пару да 1830 г.'.Другі том, які меўся быць прысьвячаны найперш Міцкевічу й пазьнейшым рамантыкам, на жаль, ня выйшаў.
Дый беларускую плынь у польскай літаратуры трэба было-б прасачыць ня толькі ў пару рамантызму, але праз усе літаратурныя поры й кірункі, і ня толькі ў самой паэзіі. Толькі гэткія студыі дазволілі-б нам выявіць усю вялічыню беларускіх элемэнтаў у польскай літаратуры дый выясьнілі-б дакладней тую нязвычайна вялікую ўдзельную вагу, якую мела беларуская плынь для польскае літаратуры і для разьвіцьця польскае культуры наагул.
6
Ужо цэлыя два стагодзьдзі нясупынная чарада польскіх пісьменьнікаў беларускага паходжаньня пакаленьне за пакаленьнем ідзе праз усе літаратурныя эпохі й кірункі аж да сяньняшніх дзён. Толькі новыя палітычныя абставіны, якія зайснавалі на беларускіх землях у выніку другой сусьветнай вайны, хіба спыняць гэты працэс. Цяперашняя мяжа Полыпчы на ўсходзе, што наглуха разьмяжоўвае беларускія землі й землі польскія (за выняткам Беласточчыны й часткі Падляшша), хіба стрымае на сучасным пакаленьні гэты жыцьцядайны паток беларускіх талентаў у рэчышча польскае літаратуры, як і ў рэчышча польскае культуры наагул. Ці захаваныя гэтак у Беларусі таленты знойдуць адпаведныя гістарычныя абставіны на творчую дзейнасьць для свае беларускае літаратуры й культуры, гэта пакажа будучыня. Тое, аднак-жа, ужо цяпер пэўна, што гэтая поўная ізаляцыя Беларусі ад Польшчы будзе вялікаю стратаю для культуры й літаратуры польскай.
Гэтым фактам польскія культурныя дзеячы ўжо сяньня вельмі затрывожаныя.
19 ліпеня 1952 г. у польскім часапісе «Ожэл Бялы» (№ 29/524) зьявіўся пра гэта артыкул польскага пісьменьніка Фэрдынанда Гетэля. Гетэль робіць выснаў,
1 Stanislaw Stankiewicz. Pierwiastki bialoruskie w polskiej poezji romantycznej. Czgsc I. (Do roku 1830.) Вільня, 1936.
што стварэньне па другой сусьветнай вайне польскай нацыянальнай дзяржавы, г. зн. дзяржавы бяз чужых нацыянальных мяншыняў і тэрыторыяў, адаб’ецца трагічна на далейшым разьвіцьці польскае культуры. Польшча безь беларускіх ды ўкраінскіх прастораў на ўсходзе, пры адначасным шчэзьненьні, у выніку тэй-жа вайны, нямецкага ды жыдоўскага мяшчанстваў зь местаў Полыпчы, паводля Гетэля, нямінуча дачакаецца вялікай перамены структуры й значнага зьбядненьня далейшых пакаленьняў польскай культура-творчай інтэлігенцыі.
Гетэль адзначае, што апошнімі стагодзьдзямі толькі самога нямецкага паходжаньня ведамыя былі гэткія выдатнейшыя тварцы польскае культуры: Лелевэль, Траўгут, Гротгер, Брандт, Ленц, Тэтмаер, Поль, Кольбэрг, Глёгер, Ліндэ, Эстрайхер. У тым-жа часе дзейнымі творча на полі польскае культуры былі гэткія таленты паходжаньня жыдоўскага: Клячка, Кронэнбэрг, Розэн, Фэльдман, Лесьмян, Тувім, Ашкеназы. Гэтыя абедзьве важныя крыніцы прыплыву працаўнікоў для польскае культуры — нямецкая й жыдоўская — у выніку ваенных і паваенных дэмаграфічных пераменаў цяпер болып у Польшчы ня йснуюць.
Гетэлеў пералік польскіх культурнікаў нямецкага й жыдоўскага паходжаньня вельмі пабежны й далёка ня поўны — гэта толькі некаторыя прыклады. Прозьвішчаў гэткіх можна падаць куды больш. У самой толькі польскай філялёгіі апошніх дзесяцігодзьдзяў адзначыліся нямала гэткія навукоўцы зь нямецкімі прозьвішчамі, як Брукнэр, Ніч, Лер-Сплавінскі; у літаратуры — Крыдль. У сучаснай польскай паэзіі важную пазыцыю займае творчасьць габрэя Слонімскага; сам Гетэль, як паказвае прозьвішча, зь немцаў. Трэцяю, паводля Гетэля, і вельмі важнаю крыніцаю талентаў для культуры Польшчы былі г. зв. палякамі «крэсы», г. зн. беларускія й украінскія землі... Гетэль падчырквае, што быў час, калі «што другі польскі геній меў прозьвішча ўкраінскае, беларускае, летувіскае ці яцьвяскае».
Яшчэ польскі маляр-мастак канца XIX — пачатку XX стст., Яцэк Мальчэўскі казаў, што «гонар польскага генія нашых часоў уратаваў Высьпянскі. Усіх іншых спарадзіла Русь!» (г. зн. беларускія й украінскія землі.— С. Б.).
Далей Гетэль разважае: «Кардонная лінія... між «крэсамі» й Польшчаю, шчыльная, як ніколі ня была... Для польскае інтэлігенцыі гэта азначае, што абарваўся даплыў крэсовых інсьпірацыяў на колькі пакаленьняў...» I дзеля гэтага: «Ад новай польскай інтэлігенцыі ня можна шмат спадзявацца. Ідзём у часы худых гадоў, у гады, у часе якіх трэба хоць-бы ператрываць дый зьберагчы ўжо біялягічную субстанцыю нацыянальнага жыцьця».
Дык канцавы выснаў з разважаньняў і прагноз на будучыню Гетэля ясны й канкрэтны: з Другою сусьветнаю вайною прыплыў талентаў зь Беларусі й Украіны для польскае культуры абарваўся надоўга, «на колькі пакаленьняў». Па-нашаму-ж — ён абарваўся назаўсёды, бо цяжка дапусьціць, каб спынены аж на колькі пакаленьняў працэс здолеў калі-небудзь ізноў аднавіцца.
Гісторыя звычайна ня любе паўтарацца. Сучасных польскіх пісьменьнікаў беларускага паходжаньня трэба баржджэй уважаць за ўжо выміраючае апошняе пакаленьне беларускае плыні польскае літаратуры.
I гэткі лягічны вывад мусім зрабіць ня толькі дзеля «шчыльнай» новай мяжы паміж Польшчаю й Беларусяй. Магчымасьці далейшага існаваньня беларускай плыні польскае літаратуры пагражае сьмяротна й шпаркі рост нацыянальнага адраджэньня беларускага народу дый факт зьяўленьня на гістарычнай арэне новай адроджанай беларускай літаратуры й культуры.
Яны ўжо самою сваёй паяваю бураць дагэтуляшнюю спрыяльную гістарьічную атмасфэру для працэсу адплыву талентаў Беларусі ў чужое польскае культурнае рэчыіпча.
Апрача гэтага, існуючы сяньня на землях Беларусі савецкі рэжым нішчыць дазваньня й самую сацыяльную базу гэтага працэсу. Ведама-ж, што польскія пісьменьнікі беларускіх земляў выходзілі блізу вылучна з дворска-шляхоцкага пласта, асяродзьдзя, сацыяльнакультурныя традыцыі якога сваім карэньнем сягалі старой фэўдальнай Беларусі. Дзеля гэтага іхная творчасьць і адбівала заўсёды ідэі, нуртуючыя гэтае асяродзьдзе.
КНІГІ ОНЛАЙН
