З гісторыяй на «Вы» выпуск 3
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 347с.
Мінск 1994
Пра Рамана Скірмунта ў шмат якіх дарэвалюцыйных выданьнях можна прачытаць як пра «паляка». Тым жа часам сам Скірмунт сябе за паляка не ўважаў. У Дзяржаўнай Думе ён быў адным зь ініцыятараў руху за аўтаномію Беларусі насуперак некаторым польскім дзеячам. Вынікам гэтага руху было тое, што дэпутаты беларускіх губэрняў, якія стаялі за аўтаномію, не ўвайшлі ў аўтанамістычнае Польскае Кола, а ўтварылі сваю асобную групу. Да гэтае групы, апрача Скірмунта, належалі дэпутаты Лядніцкі, Масоніус, віленскі епіскап Роп, Ялавецкі, ксёндз Сангайла ды іншыя прадстаўнікі беларускіх губэрняў.
У жніўні 1906 года пасьля разгону Першай Дзяржаўнай Думы вядомы польскі палітычны дзеяч Раман Дмоўскі пісаў пра свае разыходжаньні са Скірмунтам у кіеўскай польскай газэце «Дзеньнік Кіевскі» гэтак: «Скірмунт перш-наперш не ўважае сябе за паляка.
У гутарцы са мною ён заявіў, што ён беларус, які адно ўзгадаваны ў польскай культуры,— што... ён ня мае найменшае патрэбы залічаць сябе да народнасьці, зь якою яго зьвязвае адно культура».
Князь Іеранім Друцкі-Любецкі, прадстаўнік старажытнага беларускага дваранскага роду, быў у Першай Дзяржаўнай Думе дэпутатам ад Менскае губэрні. Ягоныя ідэйна-палітычныя погляды за часамі рэвалюцыі 1905 —1906 гадоў былі ў духу часу. Друцкі-Любецкі ня толькі захапляўся інтэрнацыяналісцкімі ідэямі сацыялізму, але арганічна спалучаў зь імі і ідэю нацыянальнага самавызначэньня Беларусі. У адным са сваіх думаўскіх выступленьняў у часе абмеркаваньня зямельнага пытаньня ён заяўляў: «Пачуцьцё ўласнасыц гэтак глыбока прасякла ў душу жыхарства Паўночна-Заходняга краю, што яно заве гэтую зямлю сваёй зямлёй, а прынцып собскасьці гэтак грунтоўна яму ўласьцівы, што, уласна кажучы, яно нават уважае, што ўся тэрыторыя павінна належаць жыхарству, якое на ёй жыве».
У гэтых словах князя Друцкага-Любецкага быў выказаны галоўны палітычны пастулят цэлае групы дэпутатаў беларускіх губэрняў, гэтак званых «тэрытарыялістаў», што дамагаліся ў Першай Дзяржаўнай Думе Расіі аўтаноміі для Беларусі як перадумовы правядзеньня зямельнае рэформы.
Пра што гавораць нам прыклады з Карскім, Сапуновым, Скірмунтам і Друцкім-Любецкім? Ды пра тое, што беларускасьць у розных формах і з рознай ступеньню інтэнсыўнасьці праяўлялася сярод розных сацыяльных пластоў, у тым ліку сярод дваранства. Погляды гэтых людзей, іх дзейнасьць не маглі ня мець уплыву на станаўленьне ідэі беларускага нацыянальнага адраджэньня, на разьвіцьцё беларускага руху ў кірунку да свае дзяржаўнасьці. Гэта значыць, што беларускі нацыяналыіа-гістарычны гмах другой палавіны XIX стагодзьдзя ня быў канчаткова зруйнаваны аж да свайго сацыяльнага падмурку — сялянства, а былі яшчэ ў ім сьцены і нават крыху даху.
Мяне ўразіў пададзены гісторыкам Паўлам Церашковічам факт (гл. «Весці АН БССР», серыя грамадзкіх навук, № 5, 1986, с. 94), што «згодна зь перапісам 1897 году з 153 тысяч прадстаўнікоў саслоўя дваран 43,3 працэнта прызналі роднай моваю беларускую». Гэта больш за 65 тысяч беларускамоўных дваран!
Маса народу! Дзе-ж у нашай гістарыяграфіі сьляды гэтых дзесяткаў тысяч людзей?! Яны-ж у моц свайго прызнаньня беларускае мовы павінны былі неяк выявіць гэтую сваю беларускасьць. Пошукі іх сьлядоў стаяць сёньня на парадку дня перад беларускімі гісторыкамі. «Пачнём някратаны паданьні сачыць пад бацькаўскай страхой»,— заклікаў Янка Купала.
Трэба думаць, праўда, што для шмат каго з тых беларускамоўных дваран 1897 году беларуская мова была проста «наречнем русского языка», а палітычны ідэал ня выходзіў за рамкі «западноруснзма». Але былі і дваране-аўтанамісты, што сталіся пасьля незалежнікамі. Быў дваранін Аляксандр Уласаў, выдавец «Нашай Нівыо; былі дваране браты Іван і Антон Луцкевічы, арганізатары і галоўныя публіцысты «Нашай ІІі вы»; была княгіня Магдалена Радзівіл, якая фінансавала выданьне Багдановічавага «Вянка», газэты «Беларус» (1913—1915).
У цудоўным зборніку матэрыялаў Генадзя Кісялёва «Пачынальнікі», у рэдагаваньні якога браў удзел і наш паважаны Адам Мальдзіс, XIX стагодзьдзе поўніцца дваранамі, пачынальнікамі беларускага нацыянальнага Адраджэньня. I яны сёньня сьведчаць перад намі, што за іхнымі часамі — гэта сярэдзіна XIX стагодзьдзя — беларускай мовай «любілі размаўляць паміж сабой старыя паны, што яшчэ жывуць». У 1868 годзе дваранін Вінцук Дунін-Марцінкевіч у сваім прывітальным вершы на прыезд Концкага, Сыракомлі і Манюшкі, гаворачы пра Сыракомлю, які паралельна з польскай ужываў у сваёй творчасьці беларускую мову, пісаў: «Другі дудар як запяе пад дудку сваячу, вось і добры пан заплача — і я зь ім заплачу». Свой пераклад «Пана Тадэвуша», «перавернутага на беларускую гаворку», як зазначыў сам Дунін-Марцінкевіч, ён ахвяраваў, кажучы ягонымі словамі, панам і простаму народу з-над Дняпра, Дзьвіны, Беразіны, Сьвіслачы, Віліі і часткова Нёмана.
Статыстыка — нудная рэч, але часамі яна бывае больш красамоўнай за слова. Чаго сёньня вельмі патрабуе беларуская гістарычная навука, а разам зь ёй і грамадзкая псыхалёгія, гэта — адпаведнай статыстыкі беларускага руху апошніх 150 гадоў. Гэта нам патрэбна, каб паглядзець, да якіх сацыяльных груп належалі тыя, што ўкладалі цэглы ў падмурак і ў сьцены нацыя-
нальнае будыніны, якую мы сёньня завём сувэрэннай Рэспублікай Беларусь. Думаю, што такая статыстыка, належна пракамэнтаваная, адчыніла-б шмат каму з нашых сучасьнікаў вочы на беларушчыну ва ўсёй яе сацыяльна-культурнай шматграннасьці, каб беларушчына для іх перастала быць лапцюжнай і мужыцкай.
Хачу тут далучыцца да закліку ўніклівага нашага філосафа Уладзіміра Конана, выказанага ў леташнім жнівеньскім нумары часопісу «Полымя»: «Давайце будзем супрацоўнічаць у адбудове Беларусі — з усімі, хто адмовіўся ад палітыкі ліквідацыі беларусаў як нацыі,— з дэмакратамі і беларускімі камуністамі, з каралямі і вялікімі князямі, зь «левымі» радыкаламі і «правымі» кансэрватарамі — з усімі, хто шчыра прызнае гістарычнае права беларускае нацыі на яе будучыню».
I памятайма, што наш маральны абавязак перад памяцьцю папярэднікаў, а разам з тым і прынцып добрай гаспадарлівасьці вымагаюць, каб у далейшым адбудоўваньні Беларусі выкарыстоўваліся абсалютна ўсе рэсурсы, якія гэтае будаўніцтва мацуюць і забясьпечваюць яму трывалую будучыню.
ІМЯННЫ ПАКАЗАЛЬНІК
A
Абрамчык Янка 119
Абрамчык Базыль 119, 120
Абрамчык Мікола 7, 49, 70, 93, 118—130
Абрамчык Сымон 119, 121
Абрамчык Тацяна 119
Абрантовіч 97
Аглоблін А. 185
Адамовіч Алесь 259
Адамовіч Антон 280
Адзінец Антон Адварды 288, 293, 305
А-ка (ксёндз) 124
А-к. A — гл. Аўсянік Антон
Акінчыц Ф. 128
Акіншэвіч Леў 211, 225
Александровіч Міхаіл Ізаакавіч 74
Алексютовіч Мікола 335
Аляксандар (вялікі князь літоўскі) 221
Аляксандра (Даўнар-Запольская) 180
Аляксей Міхайлавіч 244
Аляксюк Паўла 201, 202
Альгерд 158, 235, 237, 248
Аляхновіч Францішак 203
Андрыянаў А. 182
Антановіч В. Б. 182
Армстронг 85
Арсеньнева Натальля 109, 132, 137
Арэшчыха Эліза (Ожэшкова) 295, 305, 313
Астрожскі (гетман) 245
Астроўскі Радаслаў 7, 67
Аўсянік Антон 201, 202, 205
Аўфрасіньня — Прадслава 32—35, 37
Б
Баброўскі П. 165
Бабчонак Павал Гарасімавіч 74
Багалій Д. 182
Багамолец Францішак 305
Багдановіч Максім 18, 48, 133,
158, 160, 206, 341
Багрым 332
Багушэвіч 195, 332
Бажэлка 165, 168
Базылевіч В. 185
Базыль — гл. Абрамчык Базыль
Байкоў Мікола 266
Баксвіс К. 300
Бандарчык Васіль 335
Бантыш Н. 160
Барашка 266
Баторы Сьцяпан 159
Баўч Сямён Ківавіч 74
Беларускі Тодар 8, 27
Берасьцейскі Апанас (Піліповіч)
237
Болтнеў Г. 60
Бона (Сфорца) 239, 240
Борыс 85
Брага Сымон 287
Брадзінскі 293
Браткоўскі Мікалай Гіпалітавіч
73
Брачыслаў 158
Бубноў М. М. 182
Будны 241, 244
Буйла Канстанцыя 103—108
Буйніцкі Тодар 306
Бэрман 75, 76
Бядуля Зьмітрок 203, 253
Бярдзяеў М. 227
Бяссонаў 339
в
Вайнтраўб Віктар 300, 302
Вайсэнгоф Юзаф 305
Ban Каўэлярт Робэрт (а. Робэрт) 95—98
Ван Страатэн Верэнфрыд 94
Ваньковіч Мэльхіёр 306
Васіленка М. 187
Верашчака Юры 154
Верашчака Марыля 289
Вінавер 320
Вітаўт 36, 221, 235, 249
Віцьбіч Юрка 100, 158
Власт — гл. Ластоўскі Вацлаў
Вобла К. 189
Вольнатс Іван Сьцяпанавіч 74
Вольф М. 192
Вруцэвіч 165
Г
Гаворскі К. 166
Гадлеўскі (ксёндз) 128
Гайдэнштайн Райнгольд 159
Галецкі Оскар 228
Галёт 240
Галубоўскі П. 182
Гаравік Я. 323
Гарбацэвіч Іван 290
Гарбацэвіч Цімахвей 290
Гарбачэўскі 71
Гародня 266
Гарошка Леў 52
Гарун Алесь (Прушынскі Аляксандар /Алесь/) 146, 199— 206
Гарэцкі Максім 166, 168, 268
Гатавецкі Міхал 319, 324, 328
Гаўрылік 122
Гашчынскі Сэвэрын 304
Гедымін 235
Гетэль Фэрдынанд 310—312
Гётэ 298
Гільдэльбрант 338
Глінскі Антон Язэп 292
Глыбінны Ул. 177
Гмырак Лявон 166
Гомуліцкі 306
Гогаль 303
Грушэўскі М. 182
Грыб Тамаш 205
Грышкевіч — гл. Жук-Грышкевіч Вінцук
Гус Ян 36, 37, 249
Гэпштэйн 75, 76
Гэрадот 162
д
Дабравольскі 164
Данілеўскі Н. 226 — 228
Дарашэнка Д. 184
Даўгяла 164, 168
Дашкевіч М. П. 182
Дварчанін Ігнат 247
Дворак Адам Васільевіч 72
Дзекуць-Малей Л. Н. 59
Дзяржынскі Ул. 144
Дзмітракоў 71
Дмоўскі Раман 339
Даўнар-Запольская Аляксандра 180
Даўнар-Запольская (Надзея Маркелаўна) 190, 192
Даўнар-Запольскі Мітрафан 155, 164, 165, 168, 180—192
Друцкі-Любецкі Геранім 317, 328, 338, 340
Дубоўка Уладзімер 20, 21, 131, ' 133, 136, 252—263, 265, 267—273, 277, 278
Дунін-Марцінкевіч Вінцэнт (Вінцук) 131, 332, 341
Дучыц Мікола 176
Дык Я. 60
Дэніс 173
Е
Езавітава Галіна 177
Езавітаў К. 177
Ельскі Аляксандар 338
Ермачэнка 67
Еўлашэўскі Тодар 239
Ж
Жук-Грышкевіч Вінцук 49, 52
Жыгімонт 221
Жыгімонт Аўгуст 222
Жыгімонт II Стары 222, 239, 245
Жыгімонт III 240
Жылінскі Фама Фаміч 74
Жылка Уладзімер 125, 256, 257
Жылуновіч 3. 281
Завілейскі Іван Іванавіч 73
Загурскі Ежы 306
Зайфэрт Н. (Даўнар-Запольская
Надзея Маркелаўна) 190, 192
Залескі Язэп 293, 304
Зан Тамаш 288, 305
Запруднік Янка 11, 314, 333
Зарэцкі Міхась 254, 259
Затоньскі В. 190
Захарка 125 —127, 129
Зофія (царэўна) 244
Зьдзяхоўскі Марыян 298, 300
I
Іван Грозны 161
Іваноў П. 182
Іваноўскі Вацлаў 194
Ігнатоўскі У. 123 — 127, 168
Ізяслаў 158
Існэры Ян 249
Істомін М. 187
КНІГІ ОНЛАЙН
