З гісторыяй на «Вы» выпуск 3
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 347с.
Мінск 1994
А што робіцца цяпер у беларускай гістарыяграфіі? Паглядзім, да чаго вядзе, так бы сказаць, мужыкоўскае разуменьне гісторыі свайго краю.
Вось рэфэратыўны зборнік АН Беларусі «Беларусістыка» (№ 11. Мастацтвазнаўства, этнаграфія, фалькларыстыка. Мінск, 1991, с. 71—81) апісаў выдадзеную ў Менску ў 1990 годзе кнігу «Сям’я і сямейны быт беларусаў». Рэдагаваў зборнік паважаны сп. Васіль Бандарчык са сваімі калегамі. Гэта першае дасьледаваньне сямейнага быту беларусаў у пэрыядзе ад XIV стагодзьдзя да нашых дзён. Вельмі важная тэма.
Але як разумеюць аўтары кнігі паняцьце «беларуская сям’я»? Я засьцерагаюся, бо самой кнігі ня чытаў і, магчыма, маё ўражаньне пра яе зьменіцца пасьля прачытаньня. Але, мяркуючы паводле даволі дэтальнага апісаньня гэтай публікацыі ў рэфэратыўным зборніку, беларуская сям’я для сп. Бандарчыка — гэта СЯЛЯНСКАЯ сям’я. Сем’і фэадалаў, купцоў, духавенства, бюракратаў і іншых сацыяльных груп, зь якіх складалася гарадзкое жыхарства сярэднявечнай Беларусі, выпалі з поля зроку дасьледнікаў, ня сталіся часткай беларускага гістарычнага ляндшафту.
Гэтак-жа звужана, дарэчы, прадстаўляюць беларускую сям’ю і рэдактары выдадзенай у 1989 годзе энцыкляпэдыі «Этнаграфія Беларусі»: паняцьце сям’і тут таксама зьведзенае да сялянскасьці. Працягваецца, такім чынам, канцэптуальнае абкраданьне свае мінуўшчыны, сябе саміх, перад чым перасьцерагаў яшчэ ў сярэдзіне 60-х гадоў Мікола Алексютовіч.
А можа, у мінуўшчыне сапраўды ня было беларускіх сем’яў, апрача сялянскіх ды рамесьніцкіх? Пытаньне, зразумела, рытарычнае. Тым ня менш для скептыкаў зазначу, што, прыкладам, гісторык Васіль Мялешка ў манаграфіі 1988 году пра Магілёў у XVI — сярэдзіне XVII стагодзьдзя піша (падаю ў перакладзе з расейскае): «Жыхарства Магілёва складалася з тыповых для фэадальнага гораду сацыяльных груп. Асноўнай сярод іх па сваёй колькасьці і значэньні былі мяшчане. Гэта былі буйныя купцы, сярэднія і дробныя гандляры, рамесьнікі, што знаходзіліся пад юрысдыкцыяй магістрата... Частка жыхарства была прадстаўлена невялікай групай шляхты, духавенства і замкавай адміністрацыі» (с. 160).
Прыклад з асьвятленьнем сям’і нам паказвае, што на беларускую мінуўшчыну яшчэ ня ўсе нашыя гісторыкі глядзяць інтэлектуальна разьняволеным зрокам. Тым часам справа адраджэньня беларускай нацыя-
нальнай сьвядомасьці, а разам з тым і навуковая грунтоўнасьць вымагаюць, каб у энцыкляпэдычных даведніках і дэталізаваных манаграфіях беларуская сям’я разумелася і асьвятлялася ва ўсёй сваёй сацыяльнай і культурнай паўнаце — гэтак, прыкладам, як зрабілі аўтары БелСЭ з артыкулам «Адзеньне», упрыгожыўшы артыкул малюнкамі адзеньня ўсіх сацыяльных пластоў гістарычнае Беларусі.
Шатляндзкі паэт Робэрт Бёрнс у адным са сваіх афарыстычных вершаў, якімі ён славіцца, выказаў пажаданьне, каб была гэткая сіла, якая дала б нам дар бачыць сябе такімі, якімі іншыя нас бачаць. Гэта, бясспрэчна, вялікі дар, якім мала хто валодае,— бачыць сябе такім, якім іншыя цябе бачаць. Але, з другога боку, трэба таксама памятаць, што вонкавы сьвет нас, беларусаў, сьпісаных гуртом у сялянства і аканаваных на сялянства, не пабачыць паўнакроўнай нацыяй, калі мы самі сябе такімі бачыць ня будзем.
Хачу тут зазначыць, што гэтае маё сцьвярджэньне аніяк ня трэба разглядаць як нейкую зьнявагу селяніна. Mae бацькі, хоць і мелі настаўніцкую асьвету, былі сялянамі, і да селяніна мы ўсе павінны ставіцца з глыбокай пашанай за ягоную працавітасьць і ягоны творчы талент. Сялянства захавала нашу родную мову, дало кадры адраджэнцаў. На пэўных этапах наш нацыянальны рух чэрпаў свае фізычныя і духоўныя сілы ў асноўным зь сялянства, і ў моц якраз гэтай акалічнасьці шмат хто атаясамляў паняцьце сацыяльнае з паняцьцем нацыянальным. У Дзяржаўнай Думе Расіі 1906—1917 гадоў у даведніках пра нацыянальнасьць дэпутатаў гэтак і пісалі: «белорус-крестьяннн» або « крестьяннн-белору с ».
Але сёньня, калі мы дачакаліся магчымасьці свабодна азірацца на сваю мінуўшчыну, калі ад духовага адраджэньня залежыць — у большай меры, чым людзі звычайна думаюць,— адраджэньне эканамічнае, нам асабліва важна ставіць пытаньне пра ролю прадстаўнікоў вышэйшых і сярэдніх сацыяльных пластоў на Беларусі — дваранства і шляхты — у беларускім нацыянальным адраджэньні. Трэба вызваляцца ад догмаў і шаблёнаў у сваім разуменьяі працэсу станаўленьня беларускай нацыянальнай сьвядомасьці і разьвіцьця беларускага адраджэнскага руху. Бо шмат хто з нас усё яшчэ глядзіць на сваю мінуўшчыну праз прызму рань336
некупалаўскіх беларусаў, тых, што ідуць «агромністай такой грамадой» са сваёй «крыўдай» на «худых плячах, на руках у крыві, на нагах у лапцях». I пра літаратуру беларускую пішацца, што яна «ад мужыка. пра мужыка і для мужыка».
Пры ўсёй пашане да выдатнае трыбуны сучаснае нацыянальнае думкі, газэты «Літаратура і Мастацтва», нельга не зазначыць, што яе купалаўскі заклік «Людзьмі звацца», паўтараны штотыдня, перашкаджае ўспрыманьню нашае мінуўшчыны ва ўсёй яе шматклясавасьці, бо кладзе акцэнт, запозьнена ўжо для сёньняшняга дня, на гэтых абяздоленых купалаўскіх мужыках.
У нашых нацыянальных інтарэсах сёньня ўстанавіць як мага шырэйшую гістарычную панараму беларускага грамадзтва мінулых стагодзьдзяў. Калі мы будзем глядзець на беларусаў XIX — пачатку XX стагодзьдзя як на выключна плебейскую нацыю — так як на яе глядзелі народнікі 1880-х гадоў,— дык мы не зразумеем свае ідэйнае генэалёгіі ў сёньняшніх новых абставінах, мы ня будзем ведаць усіх вытокаў сучаснае беларускае дзяржаўнасьці. А ведаць іх вельмі важна і з гледзішча на навуковую грунтоўнасьць, і дзеля псыхалягічна-палітычных меркаваньняў. Гэты апошні момант, пеыхалягічна-палітычны, важны ў тым сэнсе, што на беларускую дзяржаўнасць шмат хто яшчэ глядзіць як на байструка гісторыі, як на нейкую анамалію сацыяльнай прыроды.
Вось чаму зноў і зноў трэба ставіць пытаньне: хто ж на працягу апошніх двух стагодзьдзяў пракладаў канцэптуальны шлях да незалежнасьці Беларусі ў сэньсе фармуляваньня ідэі апрычонасьці і самабытнасьці беларускага народу? Дзе ідэйныя вытокі Акту 25 сакавіка 1918 году і, паслядоўна, Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі 27 ліпеня 1990 году?
Ці была якая-небудзь роля беларускага дваранства ў зацяжным працэсе станаўленьня беларускае дзяржаўнасьці? Няхай нас не бянтэжыць факт, што ў сваёй большасьці дваране XIX — пачатку XX стагодзьдзя не выглядаюць беларусамі, калі мераць іх сёньняшняй меркай. Гэткае мераньне было-б мэтадалягічна памылковым і палітычна шкодным. Ды мы і ня можам вымагаць ад якога-б там ні было беларуса, ані ў мінуўшчыне, ані ў сучаснасьці, нейкае стопрацэнтнае адпаведнасьці пэўнаму стандарту ў поглядах, бо такое
вымаганьне — гэта дагматычны і антыдэмакратычны нонсэнс. Значыцца, у кожнага свайго папярэдніка на ніве беларушчыны, разумеючы беларушчыну ў самым шырокім сэнсе, трэба шукаць элемэнтаў, якія працавалі б на карысьць нашага нацыянальнага адраджэньня.
У падыходзе да гістарычных постацяў патрэбны сьветапаглядная талерантнасьць і разуменьне, што кожная эпоха, кожны пэрыяд мае свае ідэйныя асаблівасьці. Урэшце, паўтараюся, трэба глядзець на гістарычны працэс як на пэўнага роду будаўніцтва, у якім той, хто ўкладае сваю цагліну, ня ведае, як ягоная будыніна будзе выглядаць пры наступных пакаленьнях.
Мяшчане акадэмік Яўхім Карскі і этнограф Аляксей Сапуноў, дваране-памешчыкі Аляксандр Ельскі, Раман Скірмунт і князь Іеранім Друцкі-Любецкі, як і шмат іншых прадстаўнікоў дваранскіх родаў на Беларусі, пры ўсіх іх сьветапоглядных і палітычных сваеасаблівасьцях, унесьлі кожны свой уклад у тую Беларусь, якую мы бачым перад сабой сёньня. I можна сьмела сказаць, што ніхто зь іх ня мог прадбачыць, якой гэтая Беларусь будзе пад канец XX веку, так як тысячы заходніх саветолягаў не маглі прадбачыць нават тры гады наперад, які будзе вынік гарбачоўскае перабудовы зь яе канцом камуністычнае «імпэрыі зла».
Акадэмік Карскі гаварыў пра беларускую мову як пра «наречне» або «западно-русскнй язык» і быў далёкі ад думкі пра палітычную незалежнасьць Беларусі. А на самой справе Карскі, як ніхто іншы, спрычыніўся да ўмацаваньня гэтага «наречня» як мовы, што сталася галоўным аргумэнтам у нашым змаганьні за незалежнасьць.
Этнограф Сапуноў быў, паводле нашых сучасных мерак, «западна-русам». На «западна-русаў» сёньняшнія незалежнікі глядзяць як на ідэйных недаросткаў. Але гэта Сапуноў бараніў у Дзяржаўнай Думе, дзе ён быў дэпутатам ад Віцебскай губэрні, права беларусаў на нацыянальнае самавызначэньне і сваімі публікацыямі падтрымліваў веру, што да гэтага самавызначэньня дойдзе. У 1910 годзе ў «Внтебскнх Губернскнх Ведомостях» у нарысе «Беларусь і беларусы» (нарыс выйшаў таксама асобнай брашурай) Сапуноў надаваў вялікае значэньне гістарычным ведам як фактару нацыянальнай сьвядомасьці і жыцьцяздольнасьці нашага народу. Пра этнаграфічныя працы Раманава, Гільдэбранта, 338
Бяссонава, Шэйна, Нікіфароўскага ды іншых Сапуноў казаў, што яны «зьняпраўдзілі пашыраную думку пра кволасьць і друзласьць натуры нашчадкаў гэных грозных палачанаў, як пра іх кажацца ў «Слове аб палку Ігаравым».
Дваранін Раман Скірмунт, род якога стагодзьдзямі жыў на Палесьсі, быў асуджаны абэцэдараўцамі як «рэакцыйны памешчык і контррэвалюцыянер» на гістарыяграфічную сьмерць, на замоўчваньне. Контррэвалюцыянерам Скірмунт, бясспрэчна, быў, але не рэакцыянерам. Наадварот, ён належаў да ліку прагрэсіўных гаспадарнікаў. Як дэпутат Першай Дзяржаўнай Думы ў 1906 годзе Скірмунт выказваў погляды, да якіх варта было б прыслухацца шмат якім дэпутатам сучаснага Вярхоўнага Савета Беларусі. Скірмунт выступаў супраць нацыяналізацыі зямлі, але за права сялянаў на павялічэньне іх гаспадарак. За нацыяналізацыяй зямлі Скірмунт празорліва бачыў тое, што сталася пасьля ў выніку калектывізацыі — валадарства бюракратаў. На чыю карысьць нацыяналізацыя пойдзе? — ставіў ён пытаньне. I адказваў: «Адзіным спадкаемцам, адзінай юрыдычнай асобай, якая прыняла-б у сваю собскасьць усе адчужаныя землі, была-б дзяржава. Ізноў лахва бюракратыі Эльдарада..,. Сын ня будзе карыстацца вынікамі працы свайго бацькі. Пладамі працы ранейшых уласьнікаў будуць карыстацца новыя, чужыя людзі».
КНІГІ ОНЛАЙН
