З гісторыяй на «Вы» выпуск 3
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 347с.
Мінск 1994
«Я,— казаў ён,— селянін і дэпутат ад сялянскае курыі Віленскае губэрні. Асяродзьдзе, зь якога я паходжу, у якім асабіста прайшоў цяжкі працоўны шлях і якое мяне сюды прыслала, я ведаю даўно й добра, і толькі з гледзішча ягоных інтарэсаў я й буду гаварыць. Нашыя сяляне перш-наперш ясна ўсьведамляюць, што яны павінны быць самі гаспадарамі ў сваім краі і што яны павінны самі пастанаўляць пра сваю долю. Яны перакананыя, што гэткае права павінна ім быць прызнанае найперш у пытаньні, для іх так надзвычай істотным і важным, як пытаньне аграрнае. Дзеля гэтага яны станоўка дамагаюцца, каб мясцовыя, адмыслова дзеля гэтае мэты створаныя, выбарныя ўстановы кіравалі гэтай справай на месцы. Гэтыя мясцовыя выбарныя ўстановьі павінны быць складзеныя так, каб мясцоваму-ж працоўнаму сялянству было ў іх поўнасьцяй забясьпечанае належнае яму паводля справядлівасьці месца. Ад цэнтральнага органу ім павінны быць перададзеныя адно самыя агульныя прынцыповыя настаўленьні што да кірунку справы, а справа сама ня толькі ў дэталях, але й у істотных рысах павінна быць абавязкава разьвязаная на месцах. Гэтага вымагае элемэнтарная справядлівасьць, гэтага вымагае пасьлядоўнасьць у правядзеньні дэмакратычнага прынцыпу, і гэта няўхільна выплывае з карэннае разнастайнасьці абставінаў у розных мясцовасьцях дзяржавы»2.
Да аргумэнтаў, чэрпаных з эканамічных і псыхалягічных асаблівасьцяў Паўночна-Заходняга Краю, дадаваліся таксама й аргумэнты-дамаганьні характару нацыянальна-палітычнага: край павінна кіраваць карэннае жыхарства, а ня чужы прыйшлы й варожы элемэнт.
Найзырчэй выявіўся гэты аргумэнт у часе дэбатаў над пагромам габрэяў, што адбыўся ў Беластоку на
I CO. Т. I. Б. 606.
2 CO. Т. I. Б. 883.
самым пачатку чэрвеня 1906 году. Хто быў адказны за гэты злачын?
Пытаньне прычынаў пагрому, ягоных спраўцаў і вінавайцаў дэтальна разглядалася ў Думе. Усе стрэлы зьвінавачаньня ляцелі ў бок ураду, паліцыйных органаў, камандаваньня вайсковымі часткамі царскае арміі, што знаходзіліся ў Беластоку ў часе пагрому, ды мясцовага чарнасоценнага элемэнту. Дэпутат места С.-Пецярбургу Вінавер гэтак, прыкладам, схарактарызаваў беластоцкія падзеі:
«У Беластоку, папраўдзе кажучы, ня было пагрому. У Беластоку была вайскова-паліцыйная экспэдыцыя дзеля застрашаньня рэвалюцыянераў шляхом забойства бязьвінных. Горадзенскі губэрнатар гэтак і сказаў: Там ня было пагрому, гэта была перастрэлка з рэвалюцыянерамі,— перастрэлка з аднаго боку, зразумела»'.
3 разглядам справы беластоцкага пагрому выступіў у Думе 26. VI. (9. VII) 1906 г. дэпутат Віленскае губэрні каталіцкі біскуп барон Адварды Роп. Пра дачыненьне да габрэяў карэннага жыхарства Паўночна-Заходняга Краю ён казаў:
«У нас вялікі працэнт габрэяў, але ўвесь наш народ, летувісы, беларусы й палякі, звыкліся з габрэямі, зь якімі яны жывуць сотні гадоў, звыкліся да такое ступені, што не разумеюць жыцьця йнакш: ува ўсіх справах гаспадарскіх і гандлёвых, усюды й заўсёды, габрэі для іх — патрэбнае злучво»2.
Адкуль-жа тады браліся пагромы? Прычыну й актыўны ўдзел у іх біскуп Роп бачыў у «нстннно-русскнх людях» Паўночна-Заходняга краю, асабліва ў стараверах, якіх дзеля праводжаньня пагромаў прывозілі ў патрэбнае месца навет зь іншых гарадоў: Дзьвінску, Лунінца, Бабруйску3. Роп выясьняў Думе, што значыць у нас «стараверы»:
«Стараверы,— тлумачыў ён,— пасяліліся ў нашым краю ў XVIII і часткава XIX стагодзьдзях. Гэта людзі вельмі дужыя, людзі працоўныя, што маюць добрыя якасьці, але маюць адно няшчасьце: яны былі ўвесь час пад апекаю ўраду сярод цэлае масы па-
1 co. т. II. Б. 1734.
2 CO. Т. II. Б. 1731.
3 CO. Т. II. Б. 1730.
рыяў мясцовага жыхарства, якое ўрад прыгнятаў... У выніку даўгагадовага ўціску паўстала невялікае кола асобаў, што панавалі дасюль у гэтым краі, як у сваёй гасподзе. Гэтыя асобы, у выніку зьменаў, якія зайшлі апошнім часам, адчуваюць, што іхнае палажэньне пахіснулася, і яны хацелі-б, што-б там ні было, захаваць сваё ранейшае становішча. На няшчасьце, гэткія групы ўвесь гэты час дзаілі пад рэлігійным сьцягам. Яны зваліся «праваслаўнымі», але пасьля зьмянілі свой сьцяг з рэлігійнага на патрыятычны й назвалі сябе «іістннно-русскнмн людьмн». Ім было ўсяроўна, верыць чалавек ці не, няхай толькі ён будзе запісаны праваслаўным; ім усяроўна, дае школа асьвету ці не, была-б толькі школа расейская; усяроўна, якія духовыя вартасьці чалавека, абы толькі была шыльда навонкі — «праваслаўны», «рускі»1.
Габрэйскія пагромы, на думку біскупа Ропа, былі намаганьнямі рэакцыйнага расейскага элемэнту ў Паўночна-Заходнім Краі зьнішчыць вызвольны рух, у якім асабліва актыўную ролю адыгравалі добра арганізаваныя габрэйскія арганізацыі. «У нас ніжэйшая ўлада часта належыць «нсткнно-русскнм людям»,— казаў біскуп Роп.— У запраўднасьці гэтая ніжэйшая ўлада напэўна й вінаватая ў пагромах, але ня думаю, каб вышэйшая ўлада брала ў гэтым просты ўдзел»2.
На аснове гэткага аналізу прычынаў біскуп Роп выстаўляў цэлую палітычную праграму як шлях да палепшаньня, да ўнармалізаваньня палажэньня ў Паўночна-Заходнім Краю:
«Пакуль у нас .будуць усюды тыя асноўныя палажэньні, розьніцы народнасьцяў, розьніцы свабоды дзеяньня, пакуль будуць пад апекай ураду кіраваць краем людзі, што, шчыра кажучы, ня маюць з краем нічога супольнага, пакуль будуць панаваць людзі, хоцьбы й з найлепшымі намерамі, што прыяжджаюць зь Пецярбургу, Тыфлісу, Табольску ды з усіх іншых канцоў Расеі, якія краю ня ведаюць і ня могуць зразумець ягоных патрэбаў, пакуль усё гэта будзе, заўсёды, апрача процьмы зла й несправядлівасьці, будзе й небясьпека пагромаў. Гэтыя вышэйшыя людзі ня маюць сувязі зь ніжэйшымі: ніжэйшыя-ж хочуць як-небудзь абара-
1 CO. Т. II. ББ. 1731 — 1732.
2 CO. Т. II. Б. 1732.
ніць сваё палажэньне. Як у абрусіцеляў краю, у іх зьяўляецца нейкая нянавісьць. У выніку-ж таго, што яны цягам даўгіх год карысталіся апекаю ўладаў, яны згубілі ўсякае разуменьне пра маральнасьць. I вось гэтыя ніжэйшыя нашы абрусіцелі — «лстнннорусскне людн» гатовыя строіць розныя штукі, а вышэйшыя, ня ведаючы краю, змушаныя кіравацца дырэктывамі гэтых ніжэйшых чыноў і таму ня ведаюць, што ім рабіць. Для нас адна разьвязка, але ня тая адзіная разьвязка, пра якую тут толькі й гаворыцца,— адыход міністраў. Сто міністраў можа зьмяніцца, але пакуль унізе застануцца тыя-ж асобы, усе гэтыя міністры нічога ня здолеюць зрабіць, губэрнатары навет ведаць ня могуць, што вытварае які-небудзь спраўнік, прыстаў ці ўраднік. Для нас, каб пагромаў ня было, каб край мог разьвівацца нармальна й добра, каб існаваў мір між усімі клясамі, між усімі народнасьцямі, што жывуць у нашым краі, трэба, каб людзі мясцовыя там на мясцох панавалі (падч. наша.— Я. 3.). Пакуль не дасьцё нам мясцовага самакіраўніцтва, пакуль у запраўднасьці ўсе мясцовыя справы, уся ўлада ня будзе ў руках людзей мясцовых, да тае пары мы ня можам сказаць, што мы будзем у поўнай бясьпецы ад якіх-небудзь пагромаў»1.
Выказваньні дэпутата Паўночна-Заходняга Краю біскупа Ропа станоўка падтрымаў прадстаўнік Чарнігаўскае губэрні Шраг, удакладняючы навет да пэўнае меры ягоную думку:
«Барон Роп, між іншага, адзначыў, што вінаватая ў беластоцкім пагроме тая кліка, што зьвіла сабе гняздо ў Горадні. Я магу далучыцца да бліскучае характарыстыкі, якую барон Роп даў гэнай кліцы абрусіцеляў; я магу далучыцца да таго, што, на думку барона Ропа, адхіліць пагромы можна толькі тады, калі мясцовае кіраваньне пяройдзе ў мясцовыя рукі; я поўнасьцяй далучаюся да гэтае думкі ды ўважаю, што толькі тады, калі стары рэжым будзе заменены новым, у аснову якога будзе пакладзеная свабода, дэцэнтралізацыя й аўтаномія народаў і акругаў, толькі тады мы будзем забясьпечаныя й вызбавімся ад зьяваў, што назіраем цяпер»2.
' CO. Т. II. ББ. 1732—1733.
2 CO. Т. II. ББ. 1812—1813.
Дамаганьні аўтаноміі Паўночна-Заходняга Краю, бязумоўна, выстаўлялі ня ўсе ягоныя дэпутаты, ня ўсе зь імі згаджаліся, не для ўсіх аўтаномія была аднолькава жыцьцёвая. Дамагаліся яе пераважна прадстаўнікі шляхоцкага стану й каталіцкага духавенства. Сярод прычынаў, што абумаўлялі іхныя дамаганьні, ня былі, пэўна-ж, на апошнім месцы блізкасьць гэных людзей да традыцыяў свайго краю, памяць мінуўшчыны сярод іх, сьведамасьць гістарычнае апрычонасьці.
Як-жа паставілася да гэтых дамаганьняў аўтаноміі газэта «Наша Ніва», што пачала выходзіць чатыры месяцы па тым, як Першая Дзяржаўная Дума, прайснаваўшы 72 дні, была разагнаная?
Сваё дачыненьне да Думы «Наша Ніва», напэўна, выявіла з самага пачатку выхаду ў лістападзе 1906 году. Дачыненьне гэнае было баржджэй за ўсё адмоўнае1. «Наша Ніва» выказвала пагляды Беларускае Сацыялістычнае Грамады, будучы ейным неафіцыйным органам, а БСГ разам зь іншымі левымі сацыялістычнымі партыямі выбары ў Першую Думу байкатавала.
Дакладней пра стаўленьне «Нашае Нівы» да Першае Дзяржаўнае Думы можна меркаваць на аснове першых нумароў за 1907 год. Расея тады была напярэдадні выбараў у Другую Дзяржаўную Думу, і ў друку шырака вялася перадвыбарная кампанія. Выказваючыся да пытаньня Другое Думы, людзі часта займаліся ацэнай Першае. Таму вось і ў «Нашай Ніве» пачатку 1907 году мы знаходзім выказваньні пра Першую Думу ды, зразумела, пра дэпутатаў у ёй ад Беларусі.
Ужо ў першым нумары «Нашае Нівы» за гэны год, у артыкуле пра выбары ў Другую Думу, хтосьці Я. Гаравік прыгадваў, што ў 1906 годзе «ў Думу папалі ад Беларусі найбольш панскія дэпутаты». Як яны там захоўваліся? — «Гэтыя дэпутаты ні слова не гаварылі аб беднасьці й цяжкай долі дзеравенскага народу, а толькі нагвалт стаялі за тым, каб ні пядзіны панскай зямлі не адступіць мужыком... Блізка ўсе ксяндзы й біскуп барон Роп сталі на старану багачоў — памешчыкаў і ў Думе баранілі толькі іх інтарэсы»2.
У тым-жа нумары «Нашае Нівы» нейкі Ясь, па-
1 На жаль, у нашых руках няма нумараў «Нашае Нівы» за 1906 год.
2 «Наша Ніва», № 1. 6. I. 1907. Б. 6.
ведамляючы пра настроі што да Другое Думы ў Васілішках Віленскае губэрні, прыгадваў:
«А быў у Думе з нашага Лідзкага павету — Гатавецкі, ды толькі зь яго пацехі было, што на пекным крэсьлі ў Думе сядзеў дый пэнсіі па дзесяць рублёў у дзень браў,— а як трэба было гаварыць, то маўчаў, як немка. He, нам не такі патрэбны: няхай будзе чалавек сьмелы, няхай будзе язычлівы, каб патрапіў за бедны народ заступіцца!»1
КНІГІ ОНЛАЙН
