З глыбінь тысячагоддзяў
Міхаіл Чарняўскі
Выдавец: Народная асвета
Памер: 126с.
Мінск 1978
шэраг археалагічных культур *. Лічыцца, што помнікі адной археалагічнай культуры з матэрыяламі, знойдзенымі на іх, належалі групам роднасных між сабою плямён, якіх аб'ядноўвала агульнасць паходжання, блізкасць мовы, падабенства прылад працы, хатняга і гаспадарчага ўжытку і нават аднолькавы характар гаспадаркі.
ПА СЛЯДАХ ПЕРШАБЫТНЫХ ПАЛЯЎНІЧЫХ
Дык калі ж упершыню старажытны чалавек ступіў на зямлю, якую мы з вамі цяпер называем Беларуссю? Навукай даказана, што першыя сталыя паселішчы чалавека, знойдзеныя тут, існавалі прыблізна 30—20 тысячагоддзяў таму назад. Даказана таксама, што 100 тысяч гадоў таму назад клімат на тэрыторыі нашай рэспублікі быў даволі цёплы, а раслінны і жывёльны свет шмат у чым падобны на сучасны. Таму вельмі верагодна, што яшчэ ў сярэднім палеаліце перад апошнім абледзяненнем чалавек мог знаходзіць тут прытулак і ежу.
Каля вёсак Клеявічы і Свяцілавічы Веткаўскага раёна, Падлужжа Чачэрскага раёна і Абідавічы Быхаўскага раёна на берагах Дняпра, Бесядзі і Сожа знойдзены адшчэпы, скрэблы і іншыя апрацаваныя крэмені, што нагадваюць сярэднепалеалітычныя — мусцьерскія 2 вырабы. Але знайсці ў гэтых мясцінах культурныя пласты паселішчаў, што сведчыла б пра тутэйшае сталае жыхарства, да гэтага часу не ўдалося.
Вось чаму мы можам сцвярджаць, што каля 100 тысячагоддзяў таму назад чалавек упершыню пачаў пра-
1 Археалагічнай культурай называюць групу адначасовых помнікаў, аб’яднаных агульнай тэрыторыяй і агульнымі характэрнымі рысамі.
2 Мусцьерская кул ьтура — археалагічная культура сярэдняга палеаліту, якая выдзелена па знаходках з пячоры Ле-Мусцье ў Францыі.
нікаць на тэрыторыю сучаснай Беларусі, а засяліў яе толькі ў познім палеаліце.
Паміж першым з’яўленнем старажытнага чалавека на нашым Падняпроўі і часам яго вылучэння з жывёльнага свету як істоты, вырабляючай прылады працы, прайшло больш чым мільён гадоў, таму тут, мабыць, варта коратка ўспомніць папярэдні шлях развіцця ўсяго чалавечага грамадства.
Як вядома, чалавек паходзіць ад вышэйшых чалавекападобных малпаў, а рухаючай сілай яго вылучэння з жывёльнага свету і далейшага развіцця была грамадска-працоўная дзейнасць. Праца і, менавіта, праца калектыўная стварыла чалавека, развіла яго мысленне, прывяла да ўзнікнення чалавечай мовы. Працэс ачалавечвання меў некалькі этапаў. На першым далёкія продкі чалавека перайшлі ад надрэўнага да наземнага існавання, сталі ўсяеднымі, пачалі ўжываць палкі, косткі і нават камяні ў якасці прылад працы. Новы этап пачаўся з наўмыснага і сістэматычнага вырабу прылад. У гэтым адно з асноўных адрозненняў першых людзей ад малпаў, бо апошнія таксама маглі ўжыць палку або камень, але толькі пры выпадку.
У 1960 годзе ў Афрыцы былі знойдзены рэшткі істоты, якая, мяркуючы па яе костках, перайшла да простастаячай хадзьбы і мела адносна вялікі аб'ём мозгу. Разам з косткамі былі знойдзены і абабітыя камяні — першыя несумненныя прылады працы! Вучоныя назвалі гэту істоту Homo habilis — чалавек умелы. Менавіта ён і быў ля калыскі чалавецтва. 3 часу яго існавання,— а гэта амаль 2 000 000 гадоў таму назад,— і пачынаецца ўласна чалавечая гісторыя.
Больш як праз мільён гадоў «чалавека ўмелага» змянілі так званыя архантрапы — архаічныя людзі (пітэкантрапы, сінантрапы і інш.). У іх развіваецца ўсё больш устойлівая простастаячая хадзьба, аб'ём мозгу павялічыўся з 900 да 1200 кубічных сантыметраў.
Архантрапы жылі ў пячорах, выраблялі каменныя прылады працы, вялі калектыўнае паляванне, умелі карыстацца агнём, навучыліся членараздельна размаўляць.
К гэтаму часу чалавек ужо засяліў большую частку Афрыкі, поўдзень Азіі і Еўропы.
У сярэднім палеаліце, каля 100 тысяч гадоў таму назад, з'явіліся неандэртальцы — непасрэдныя папярэднікі сучаснага чалавека. Назва «неандэртальскі чалавек» паходзіць па месцы першай знаходкі ў даліне Неандэрталь, паблізу Дзюсельдорфа, у Германіі, у 1856 годзе.
Неандэртальцы былі сярэдняга росту, сутулыя, але вельмі дужыя. У будове іх чэрапа яшчэ захавалася шмат рысаў ад малпы. Яны былі нізкімі, з пакатымі лбамі, масіўныя надбооўі выступалі ўперад. Хоць мозг неандэртальца па аб'ёму і набліжаўся да мозга сучаснага чалавека, але яго лобныя долі, у якіх размешчаны цэнтр мыслення і тармажэння, былі развітыя слаба,
Чалавек сярэдняга палеаліту ўжо вырабляў з каменю і костак некалькі дзесяткаў тыпаў прылад працы, умеў здабываць агонь і будаваць жыллё, меў некаторыя рэлігійныя ўяўленні.
Неандэртальцы рассяліліся на значных прасторах Еўропы, Азіі і Афрыкі. У СССР вядомы знаходкі гэтых выкапнёвых людзей у Крыму і Узбекістане, а іх паселішчы — на тэрыторыях паўночнай Украіны, Браншчыны, Паволжа.
У познім палеаліце, які пачаўся каля 40 тысячагоддзяў таму назад, з'явіўся чалавек сучасны або Homo sapiens— чалавек разумны. У гэты ж перыяд адбываецца пераход ад першабытнага чалавечага статка да родавай абшчыны.
Адкрыццё стаянак позняга палеаліту ў Беларусі звязана з імем вядомага даследчыка К. М. Палікарповіча.
У 1926 годзе ён быў яшчэ маладым і мала вядомым археолагам, але за яго плячыма ўжо меўся не адзін дзесятак кіламетраў, пройдзеных па берагах прытокаў Дняпра. Там ён адкрыў шмат розначасовых помнікаў. У жніўні
Выгляд на палеалігычную стаянку каля вёскі Бердыж Чачэрскага раёна.
таго ж года, у час аднаго з такіх падарожжаў, на высокім беразе Сожа за два кіламетры ад Бердыжа Чачэрскага раёна Канстанцін Міхайлавіч знайшоў абломак зуба маманта, а ў верасні дапытлівы вучоны правёў тут невялікія раскопкі, дзе на глыбіні 4-х метраў яму ўдалося выявіць культурны пласт старажытнага паселішча з крамянёвымі прыладамі працы і косткамі жывёл.
Бердыжская стаянка даследавалася найбольш грунтоўна з усіх палеалітычных помнікаў Беларусі. Амаль на працягу дзесяці раскопачных сезонаў тут было даследавана каля трохсот квадратных метраў.
Асаблівую цікавасць гэты помнік уяўляе сваімі жытламі, Першае з іх было знойдзена яшчэ ў раскопе 1927 года. Яно было авальнае ў плане і адносна невялікае — чатыры з паловай метры ў даўжыню. Яго сцены ўнізе былі ўмацаваныя буйнымі косткамі маманта: чара-
памі, лапаткамі, тазавымі і трубчастьімі косткамі. Падлога крыху заглыблялася ў зямлю. Навокал збудавання прасочваліся рэшткі агнішчаў.
Жытло, раскапанае ў наступных гадах, было таксама авальнае і поўзямлянкавае, але дасягала ў даўжыню 11 м. Сцены знізу таксама былі ўмацаваны косткамі маманта, але агнішча на гэты раз знаходзілася ўнутры збудавання, а таўшчыня пласта вугалю ў ім была больш як паўметра.
У агнішчах як бердыжскай, так і іншых познепалеалітычных стаянак Беларусі археолагі знайшлі шмат вугалю ад спаленых костак. I нічога тут дзіўнага няма, бо лясоў у прыледавіковай зоне было мала і таму даводзілася дровы замяняць косткамі.
Збоку ад жытла на бердыжскай стаянцы размяшчаліся гаспадарчыя ямы, у якіх, відавочна, захоўваліся запасы мяса. I зразумела, чаму гэтыя кладоўкі не выкопваліся ў саміх збудаваннях. Там было цёпла і мяса хутка псавалася б, а ў схованках за жытлом, выкапаных у вечнай мерзлаце, яно ляжала, нібы ў своеасаблівым халадзільніку.
Археолагі мяркуюць, што палеалітычныя жытлы накрываліся шкурамі мамантаў, якія падтрымліваліся «жэрдкамі» са звязаных рэбраў гэтых жывёл. Вы можаце здзіўлена запытаць: адкуль гэта археолагі даведаліся пра такія падрабязнасці? Але ўявіце самі сабе, што вы апынуліся на раскопе, на нашым месцы. Ужо расчышчаны нажамі і падмецены пэндзлямі — парушынкі нідзе няма — авал жытла, па краях якога захавалася сценка з костак маманта вышынёй ледзь не да метра. Унутры ж жыллёвага авала буйных костак, якімі мацавалася сценка, няма. Затое тут мноства рэбраў. Дык для чаго ж такія рэбры маглі спатрэбіцца, калі навокал ні аднаго добрага дрэўца, каб высекчы жэрдку?.. А для таго, каб трывалей стаяла жыллё, каб не абвальвалася яго «страха».
Вядома, найбольш мяса бердыжцы мелі ад упалява-
ных мамантаў, але, мяркуючы па знойдзеных костках, жыхары гэтай мясцовасці палявалі і на дзікіх коней, быкоў, бурых мядзведзяў, аленяў, ваўкоў, суслікаў, пясцоў, Адзін знойдзены на паселішчы зуб маманта прадатавалі радыёвугляродным метадам. Аказалася, што гэты зуб праляжаў у зямлі 23 430 гадоў. Вось прыблізна столькі гадоў назад і існавала Бердыжскае паселішча.
Наступная цікавая палеалітычная стаянка была выяўлена крыху пазней.
Гарачым ліпенем 1929 года К. М. Палікарповіч разам з беларускім археолагам А. Дз. Каваленяй шукаў па берагах Прыпяці стаянкі каменнага і бронзавага вякоў. Шлях уздоўж паўнаводнай палескай ракі прывёў іх у мястэчка Юравічы Калінкавіцкага раёна. У мястэчку археолагі сустрэлі мясцовага настаўніка Ю. Ю. Попела, які паказаў ім костку маманта, знойдзеную на стромкім схіле недалёкага яру.
Археолагі ў той жа дзень узяліся за рыдлёўкі. У шурфе натрапілася мноства патрушчаных костак. А вось расшчапаных чалавекам крэменяў, якія б сведчылі, што тут старажытнае паселішча, не было. Але надзея не пакінула даследчыкаў, і яны пачалі ўважліва аглядаць бліжэйшыя схілы яру і непадалёку ад шурфа сустрэлі цэлы пласт выкапнёвых костак, які выходзіў на паверхню. Зноў узяліся за рыдлёўкі і на вузкай расчышчанай пляцоўцы ўздоўж схілу ім адкрыліся рэшткі некалькіх маладых мамантаў, а сярод іх ляжалі і крамянёвыя прылады працы.
Прайшло лета. У верасні ў Юравічах зноў з'явіўся Канстанцін Міхайлавіч і пачаў грунтоўныя раскопкі новага помніка. Потым стаянка яшчэ даследавалася ў 1931, 1959 і 1960 гадах.
Раскопкі далі даволі шмат цікавых матэрыялаў. Былі ўскрыты рэшткі жыллёвага збудавання з умацаванымі каменнем падставамі сцен. Тут жа знаходзіліся агнішчы, абкладзеныя валунамі розных памераў і пясчанікавымі пліткамі, на якіх, напэўна, было зручна падсмажваць рыбу
Крамянёвы востраканечнік з Юравіцкай палеалітычнай стаянкі Калінкавіцкага раёна.
і мяса. А ў вогнішчах знаходзілася мноства касцянога вугалю — і тут косткі былі асноўным палівам.
Знойдзеныя на гэтым помніку крамянёвыя прылады працы былі падобныя да матэрыялаў з іншых познепалеалітычных стаянак. Сярод знаходак асаблівую ўвагу звярталі на сябе пласткі з крута рэтушаваным краем і масіўная апрацаваная пласціна, якая магла выкарыстоўвацца і як наканечнік дзіды і як нож.
Сярод касцяных вырабаў сустрэты зламаная землекапалка і фрагмент прылады, арнаментаваны прадрапанымі шасцівугольнікамі і лукаткамі.
КНІГІ ОНЛАЙН
