З глыбінь тысячагоддзяў
Міхаіл Чарняўскі
Выдавец: Народная асвета
Памер: 126с.
Мінск 1978
відаць справы чалавечых рук, і зноў уецца рыбацкая сцяжынка.
Ідзе археолаг берагам Нёмана, азіраецца па баках і бачыць, што тут пяцьсот, тысяча і нават пяць тысяч гадоў таму назад жылі людзі. Вось на разараным полі ляжаць кавалачкі абпаленай гліны, шэрыя чарапкі гаршкоў, іржавы цвік кавальскай работы, a то і жалезны наканечнік дзіды — калісьці тут стаяла вёска ці мястэчка часоў Альгерда або Вітаўта — а воддаль зелянеюць парослыя травой валы нейкага феадальнага ўмацавання.
На краі глыбачэзнага яру, акружанае рвамі віднеецца гарадзішча, а каля яго ў маладым дубняку гарбацяцца курганы — гэта ўжо сведкі другой паловы I тысячагоддзя.
Пасля спорнага летняга дажджу вада прамыла раўчук. Археолаг зазірае ў яго і бачыць шэры пласт пяску, з якога тырчаць крамянёвыя адшчэпы, a то нават і наканечнік стралы — тут рэшткі паселішча каменнага веку.
Прырэчны край выспы на поплаве перакапычаны статкам кароў. Напэўна, і тут ёсць нешта цікавае. Так, і тут дробныя кавалачкі глінянага арнаментаванага гаршка і крамянёвыя вырабы.
Вучоныя не толькі знайшлі на Панямонні шмат рэшткаў паселішчаў неалітычнага чалавека, але некаторыя з іх і раскапалі.
За два кіламетры на захад ад вёскі Апечкі Стаўбцоўскага раёна і за кіламетр на поўдзень ад вёскі Кругліца на правабярэжжы Нёмана знаходзіцца высокі парослы маладым хвойнікам узгорак, які мясцовыя жыхары называюць «Лысая Гара».
Нёман тут вельмі звілісты і падмывае бераг. У абрыве былі і заўважаны сляды старажытнага паселішча, a ў выкапаных шурфах — паўметровы культурны пласт.
У 1962 годзе на гэтым помніку, які ў археолагаў атрымаў умоўную назву «Лысая Гара», і была закладзена першая невялікая раскопка. Вывучэнне аб'екта працяг-
валася ў 1964 і 1965 гадах. Раскопкі выявілі сотні крамянёвых пры-
лад працы, тысячы розных каменных адшчэпаў і абломкаў. Тут жа натрапіліся рэшткі каменных агнішчаў, скапленні вугалю і попелу, розных памераў ямы, якія хутчэй за ўсё былі гаспадарчымі.
Знойдзеныя на стаянцы чарапкі паходзілі ад гаршкоў двух тыпаў.
Меншую групускладалі абломкі вастра-
Гліняныя гаршкі з стаянак Панямоння каля вёсак Русакова і Апечкі.
донных ляпных пасу-
дзін, у сценках якіх мелася шмат дамешкаў нейкіх раслінных валаконцаў. Гаршкі мелі выпуклыя бакі і крыху завужаны верх, дыяметр якога па брыжу дасягаў 30 см і больш. Паверхні пасудзін яшчэ перад апалам загладжваліся шыроказубчастым штампам, ад чаго засталіся выразныя паралельныя рысы. Літаральна кожны гаршчок пад самым брыжам быў аздоблены шэрагам глыбокіх круглых копачак. Арнаментацыя ж сценак была сціплая — розныя паглыбленні, адбіткі грабянца, пракрэсленыя рысы. Значныя паверхні былі без арнаменту, а некаторыя гаршкі зусім не мелі ўпрыгожванняў.
Значна часцей на паселішчы «Лысая Гара» сустракаліся абломкі пасудзін іншага вырабу і арнаментацыі. Гэта былі гаршкі таксама вастрадонныя, але ў верхняй част-
цы яны мелі завужаную шыйку і расшыраны ў выглядзе лейкі брыж. У сценках прасочваюцца дамешкі пяску, раслінных рэшткаў і жарствы. У некаторых чарапках маецца толькі жарства.
Усе пасудзіны добра абпалены, моцныя, паверхні іх загладжаныя. Праўда, знойдзена і пэўная колькасць чарапкоў з заштрыхоўкай.
Такія гаршкі гусцей пакрываліся арнаментам. Гэта былі рады адбіткаў, пракрэсленых рысак, зробленых канцамі розных палачак. Пад брыжамі меліся глыбокія наколкі, ад якіх на супрацьлеглых паверхнях узнікалі ланцужкі бугаркоў.
У адным месцы раскопкі натрапілася цэлае скапленне падобных між сабою чарапкоў. Было такое ўражанне, што ўсе яны ад адной пасудзіны. Сталі іх склейваць і атрымаўся ладны гаршчок, упрыгожаны пракрэсленай сетачкай.
У раскопках на гэтым помніку разам з фрагментамі керамікі былі знойдзены разнастайныя крамянёвыя вырабы: скрабалкі, разцы, наканечнікі стрэлаў, ножападобныя пласткі і іншыя рэчы. Сярод іх выдзяляліся мікраліты ў выглядзе трапецый, выцягнутых трохвугольнікаў і нажы з выгнутымі лёзамі, трохвугольныя наканечнікі стрэлаў з роўнай і ўвагнутай падставай. Немалую колькасць сярод знаходак складалі крамянёвыя сякеры.
Падобныя знаходкі былі выяўлены і пад час раскопкі іншых неалітычных паселішчаў у басейне Нёмана. Пры вусці Сэрвачы, там, дзе стаіць невялікая пакінутая электрастанцыя, на поплаве знаходзіцца каля паўдзесятка выспаў. I на кожнай з іх у неаліце было размешчана паселішча. Два з іх — «Трахімавы Кусты» і «Бабінка» — даследаваны і раскапаны. Цікава, што на гутэйшай зямлі найбольш пашырана кераміка першага тыпу, гэта значыць абломкі гаршкоў з дамешкамі ў сценках раслінных рэшткаў. Іх суправаджалі і архаічныя формы крамянёвых вырабаў.
Я'шчэ адна вялікая група такіх жа старажытных помнікаў маецца на Шчары між вёскамі Добры Бор і Падгорная Баранавіцкага раёна.
Сярод неалітычных паселішчаў для дэтальнага вывучэння было выбрана адно, на грудку, пад назвай «Гарадок», і раскапана амаль поўнасцю,
Тут было ўскрыта каля тысячы квадратных метраў культурнага пласта. Пры гэтым натрапіліся дзве поўзямлянкі і некалькі гаспадарчых ям. Сабраны былі шматлікія матэрыялы, вельмі блізкія па характару да знаходак на ўжо названых намі помніках. Але ў адрозненне ад «Бабінкі» і «Трахімавых Кустоў» на «Гарадку» амаль выключна трапляліся абломкі добра абпаленых гаршкоў з лейкаватымі венцамі.
Сярод крамянёвых прылад працы не было такіх архаічных вырабаў, як мікраліты, затое часта сустракаліся сярпастыя нажы, сякеры з акуратнай апрацоўкай і шліфаваным лязом.
Але бадай-што самым значным неалітычным помнікам у Панямонні з'яўляецца стаянка ля вёскі Русакова Слонімскага раёна, адкрытая мясцовым краязнаўцам В. Р. Супруном. Праўда, рэшткаў жытлаў, тут нам не трапілася, але ў культурным пласце захавалася некалькі агнішчаў, складзеных з перапаленых камянёў. А паміж камянямі — вугольчыкі і попел, перамешаныя з зямлёй, навокал — кавалкі гліняных гаршкоў і прылады працы.
Жыхарамі стаянкі ўжываліся пасудзіны і гладкасцечныя і са слядамі загладжвання зубчастым штампам, карацей кажучы, як і на іншых вядомых паселішчах. Але ля Русакова надзвычай багата прадстаўлены іншы тып керамічных вырабаў — танкасценных, добра абпаленых вастрадонных гаршкоў з высокімі лейкаватымі венцамі. Паверхня гаршкоў яшчэ перад апалам старанна загладжвалася канцом пучка травы, ад чаго ўзнікала выразная падгарызантальная заштрыхоўка. Сярод арнаментаў, якімі былі аздоблены верхнія часткі пасудзін, звяртаюць на сябе найбольшую ўвагу розныя кампазіцыі з адбіткаў тарцом вузкай чатырохвугольнай лапаткі.
Неалітычная крамянёвая сякера з Панямоння.
He адразу ўдалося
Чаму ўзніклі такія адрозненні ў матэрыяльнай культуры ўсіх гэтых панямонскіх паселішчаў?
Справа ў тым, што ў раннім неаліце, у IV і пачатку III тысячагоддзя да н. э., ужывалася больш архаічная, слаба арнаментаваная кераміка з расліннымі дамешкамі ў гліняных сценках, а ў пазнейшы час, у III тысячагоддзі да н. э., гаршкі сталі добра загладжвацца, лепш абпальвацца і набылі характэрную лейкаватую форму венцаў. Прыкладна ў канцы гэтага тысячагоддзя распаўсюджваецца новы тып керамікі — з заштрыхоўкай на паверхні.
даведацца, чаму з цягам часу
змянялася матэрыяльная культура мясцовага неалітычнага насельніцтва, і толькі параўнанне керамікі і крамянёвых вырабаў з матэрыяламі суседніх раёнаў паказала, што змены наступілі ў значнай ступені дзякуючы ўплывам з паўднёвага захаду, з тэрыторый, якія былі заселены ў III тысячагоддзі плямёнамі лейкападобных кубкаў і шарападобных амфар.
Неалітычныя помнікі беларускага Панямоння ўтвараюць нёманскую археалагічную культуру. Плямёны гэтай культуры займалі таксама левабярэжжа верхняй Прыпяці, дзе даследавана вельмі цікавае паселішча ля BecKi Камень Пінскага раёна, землі паўночна-усходняй Польшчы (у межах сучаснай Беласточчыны) і паўднёвай Літвы.
У новым каменным веку значную частку заходняй Украіны і паўднёва-заходняй Беларусі займала культура лвйкападобных кубкаў. Яе носьбіты праніклі таксама на тэрыторыі сучаснай Цэнтральнай Еўропы. Назву гэтую культура атрымала па найбольш распаўсюджанай форме посуду — пласкадонных кубках з верхам у выглядзе шырокай лейкі. Вядома, меліся і іншыя пасудзіны — міскі, збанкі, амфары, але найбольш характэрным быў лейкападобны кубак.
Керамічныя вырабы ляпіліся з добра вымешанай гліны і старанна абпальваліся. Мы прывыклі, што на тэрыторыі сучаснай Беларусі большасць неалітычнай керамікі была багата арнаментаваная, а вось жыхары паселішчаў гэтай культуры свае гаршкі ўпрыгожвалі надта сціпла. Элементамі ўзораў з'яўляліся розныя рыскі, адбіткі прамакутнага тонкага штампа і пальцаў.
Прылады працы вырабляліся не толькі з высакаякаснага крэменю, але і з рогу і костак. Плямёны культуры лейкападобных кубкаў былі знаёмыя з металам, ужывалі медныя долаты, сякеры.
Мясцовыя жыхары займаліся земляробствам і жывёлагадоўляй. На гаршках археолагі знаходзяць адбіткі зярнят, на паселішчах — зерняцёркі, ямы з запасамі зерня, крамянёвыя спрацаваныя сярпы. Пад час раскопак натрапілася гліняная фігурка пары быкоў, запрэжаных у ярмо. Пра жывёлагадоўлю сведчаць і знаходкі шматлікіх костак свойскіх жывёл. Першае па колькасці месца ў статку займалі каровы высакарослай пароды. Апрача іх, разводзілі свіней, авечак і коз. Удзялялася вялікая ўвага развіццю земляробства і жывёлагадоўлі, распрацоўцы залежаў крэменю шахтавым спосабам, выплаўцы медзі. У той жа час у адрозненне ад сваіх суседзяў, плямёны лейкападобных кубкаў не надавалі асаблівай увагі аздобам, не клалі для памершых багатых падарункаў. Цікава тое, што на паседіц^ахйсустімж^рц-
ца цудоўна апрацаваныя сколамі сякеры, але шліфоўкі маюцца толькі на лёзах, хоць, безумоўна, тубыльцы з поспехам маглі шліфаваць і ўсю прыладу. Такія сякеры нічым не ўступалі поўнасцю адшліфаваным экземплярам, але на выраб першых затрачвалася менш часу. Як бачым, носьбіты культуры лейкападобных кубкаў рацыянальна падыходзілі да жыцця.
На нашай тэрыторыі найбольш значныя помнікі гэтай культуры вядомы ля вёсак Цытылля Маларыцкага і Наскі Пружанскага раёнаў Брэсцкай вобласці. Рэшткі жыццядзейнасці «лейкападобнікаў» сустракаюцца і ў іншых мясцінах паўднёва-заходняй Беларусі.
У другой палове III тысячагоддзя да н. э. культура лейкападобных кубкаў спыніла сваё існаванне. На захадзе ў гэты час з'явіліся загадкавыя плямёны новай культуры — шарападобных амфар. Дзе яны ўпершыню жылі, як этнічна сфарміраваліся — цяжка сказаць, хоць іх помнікі навуцы вядомы ўжо болей за сотню гадоў. Асноўны свой наступ яны скіравалі на тэрыторыю плямёнаў культуры лейкападобных кубкаў. Гэта, як лічыць большасць археолагаў, і прывяло да заняпаду апошніх.
КНІГІ ОНЛАЙН
