З глыбінь тысячагоддзяў
Міхаіл Чарняўскі
Выдавец: Народная асвета
Памер: 126с.
Мінск 1978
Узрост Юравіцкай стаянкі таксама быў вызначаны па зубу маманта — 26 470 гадоў таму назад.
Яшчэ да самага нядаўняга часу пра сярэдні каменны век можна было сказаць вельмі мала.
Знаходкі неалітычнага часу на Беларусі вядомы з XIX стагоддзя. Першыя палеалітычныя стаянкі былі адкрыты ў 20-х гадах бягучага стагоддзя. А што можна сказаць пра мезалітычныя? Зрэдку на пясчаных дзюнах непадалёку ад рачных берагоў знаходзілі крамянёвыя прылады з гэтай эпохі. Вось, бадай, і ўсё. Сярод некаторых вучоных нават усталявалася думка, што мезалітычнае насельніцтва з'яўлялася вельмі рухавым і ўслед за дзічынай часта перамяшчалася з месца на месца. Таму, маў-
ляў, і не захавалася слядоў яго больш-менш доўгачасовых паселішчаў.
Але, калі ўдумацца, дык хочацца сказаць: навошта былі тыя частыя вандраванні! Гэта ж не ў тундры, дзе паўночныя алені ў пошуках корму ў розныя поры года перамяшчаюцца на сотні кіламетраў. Нашы ж продкі і 7 тысячагоддзяў таму назад палявалі ў навакольных лясах на ласёў, высакародных аленяў, тураў, зуброў, дзікоў, зайцоў і на іншую «аседлую» дзічыну. Ці ж патрэбны былі ў такім выпадку самім паляўнічым гэтыя вандраванні?
He, мабыць, асноўнай прычынай малой даследаванасці мезаліту з'яўлялася тое, што вучоныя спачатку мала звярталі ўвагі на яго вывучэнне. Бо знаходкі былі сціплыя — крэменьчыкі і толькі. Гэта ж не палеалітычная стаянка— там мноства костак маманта, часам цэлыя нагрувашчванні. Такое ўражвае. На неалітычных паселішчах рэштак маманта, безумоўна, няма, але затое там шмат арнаментаванага посуду.
А на мезалітычных стаянках, што сустракаліся археолагам, ні костак, ні керамікі не было. Тлумачыцца гэта тым, што культурныя пласты эпохі мезаліту звычайна залягаюць на пясках, дзе ўсе арганічныя рэчывы даўно знішчыліся, а гаршкоў тады яшчэ не ляпілі.
Толькі ў самы апошні час даследчыкі грунтоўна заняліся мезалітам, бо трэба было шукаць вытокі пазнейшых археалагічных культур. I адкрыцці не прымусілі сябе доўга чакаць. Было знойдзена шмат мясцін, дзе працяглы час жылі людзі сярэдняга каменнага веку, дзе захаваліся культурныя пласты і дзе цяпер сустракаецца мноства крамянёвых вырабаў, характэрных для гэтага часу,— наканечнікаў стрэлаў і дзідаў, дробных мікралітычных вырабаў, скрабалак, разцоў і г. д.
Бадай-што адна з багацейшых на Беларусі мезалітычнымі знаходкамі мясцін знаходзіцца ў Гродзенскай вобласці на правым беразе Нёмана паміж вёскамі Збляны і Беліца Лідскага раёна. Ваколіцы Зблян упершыню да-
Характэрныя тыпы мезалітычных крамянёвых вырабаў са стаянак Беларусі:
1, 2 —наканечнікі стрэлаў, 3, 6—вастрыі, 4—скрабалка, 5—трапецыя, 7—скобля, 8—сякера.
следаваў настаўнік мясцовай школы Ф. Ф. Барташэвіч, a каля Беліцы працаваў акадэмік Г. I. Гарэцкі.
...Праходзіш паміж гэтымі вёскамі па краі высокай надрэчнай тэрасы і ледзь не на кожным кроку сустракаеш апрацаваныя чалавекам крэмені — яго прылады працы. I гэта на ўчастку даўжынёй каля трох кіламетраў!
А пасярод гэтай вялікай тэрыторыі тэрасу пераразае яр з аплыўшымі схіламі. Мясцовы яр — сучаснік людзей, што жылі тут больш як шэсць тысяч гадоў таму назад. Толькі тады ён быў «малады», дажджавая вада падмывала яго стромкія берагі і мутная збягала ў недалёкі Нёман. Паступова Нёман адступіў ад берага і паглыбіў сваё рэчышча. I нарэшце так выйшла, што вада аказалася далёка ад паселішча. Жыць тутэйшаму насельніцтву стала нязручна, і яно перасялілася ў іншыя мясціны. Але гэта адбылося ўжо ў пачатку неаліту.
ЛАноства каменных прылад наводзіць на думку, што знаходак тут было б значна болей, каб захаваліся выра-
бы з костак, рагоў і дрэва. Шкада, што вялікая колькасць рэчаў нашых продкаў згніла, рассыпалася ў пыл, загінула беззваротна.
Але бываюць выпадкі, калі ў рукі археолагу трапляюцца не толькі каменныя вырабы.
He даязджаючы да Смаргоні кіламетраў шэсць па шашы Мінск — Вільнюс, непадалёку ад вёскі Міхневічы, на левабярэжным поплаве Віліі размешчаны кар'ер. Цяпер яго правільней было б назваць штучным возерам, бо плошча выпрацоўкі дасягае некалькіх квадратных кіламетраў, а глыбіня болей чым 10 м. Кар'ер злучаны з Віліяй вузкай пратокай і, адпаведна, поўны вады, у якой развялося безліч рыбы. Ажно з самога Мінска сюды прыязджаюць рыбакі. Сядзяць яны на беразе і, калі пашанцуе, ловяць рыбу. А пасярод кар'ера-возера плаваюць спецыяльныя ўстаноўкі, што здабываюць жвір і пясок для патрэб мясцовага завода будаўнічых матэрыялаў. Сядзяць на беразе рыбакі і не ведаюць, што гэтыя ўстаноўкі час ад часу разам са жвірам «вывуджваюць» нешта каштоўнейшае, чым якія там плоткі або шчупакі.
Вілія тысячагоддзямі адкладала пясок і жвір на поплаве, ды і цяпер нямала наносіць іх паводкамі. I таму ў намытым землясмокамі матэрыяле сустракаюцца старыя галёшы, кавалкі дроту, іржавыя гранаты часоў першай сусветнай вайны. Але для даследчыкаў старажытнасці маюць цікавасць іншыя знаходкі з кар’ера — каменныя сякеры бронзавага веку, косткі даўно вымершых жывёлін і... вырабы з рога і костак, што датуюцца мезалітам.
Самыя прыгожыя са знаходак — сякеры, змайстраваныя з рога высакароднага аленя. Яны маюць доўгі абушок і вузкае завостранае з аднаго боку лязо. У прыладах прасвідраваны або прадзяўбаны адтуліны для замацавання рукаятак. Карацейшыя сякеры адтуліны не маюць. Яны, як і некаторыя цяслы і матыкі, замацоўваліся ў рукаятцы з дапамогай муфтаў. Сустрэта сярод знаходак і адна такая муфта.
Шмат якія рогі і косткі маюць сляды апрацоўкі ў выглядзе розных нарэзак і насечак. Некаторыя знаходкі моцна адпаліраваныя. Яны, магчыма, ужываліся як землякопныя прылады.
Большасць рагоў і костак з кар'ера захавалася. Так, відаць, атрымалася таму, што рэчы пасля іх вырабу ў хуткім часе былі засыпаны тоўстым пластом зямлі, дзе адсутнічалі ўмовы для гніення. А магло быць і інакш.
Адказаць на гэта пытанне нам дапамог высокі ўзгорак, які часткова захаваўся ў выглядзе тэрасы на краі кар'ера. На яго паверхні сустрэліся апрацаваныя крэмені мезалітычнага часу, што сведчылі аб наяўнасці тут у старажытнасці чалавечай стаянкі.
I мабыць усё было так...
Нейкіх 8 тысячагоддзяў таму назад гэты ўзгорак быў большы, а можа ўвогуле тут да самай ракі падыходзіў клін высокай тэрасы, і толькі пазней плынь адрэзала яго, ператварыўшы ў востраў пасярод балоцістага поплаву. I вось на краі гэтага ўзгорка размяшчалася стаянка мезалітычных паляўнічых, рыбакоў і збіральнікаў—некалькі
шалашападобных пабудоў, накрытых шкурагавая сякера
рамі або трыснягом. У кожную паводку рака падмывала бераг і частка яго абрушвалася ў ваду разам з тым, што на ім знаходзілася — дрэвамі, рэшткамі пабудоў, вогнішчаў. Часам напор вады быў такі Гмк-
з Смаргонскага мезалітычнага месцазнаходжання.
лівы, што жыхарам у паніцы даводзілася ўцякаць на больш бяспечную мясціну, не паспеўшы захапіць з сабой прылады працы і рэчы хатняга ўжытку.
Вось такім чынам гэтыя ўсе сякеры, матыкі, цяслы, востраканечнікі, муфты і да т. п. апынуліся на дне ракі, a затым былі замытыя яе адкладамі.
У палеаліце стг(ла быў заселены толькі поўдзень і паўднёвы усход сучаснай тэрыторыі рэспублікі. У басейны Нёмана і Дзвіны чалавек у гэты час толькі пачынаў пранікаць, ды і то ў самым канцы эпохі. У мезаліце ж тэрыторыя цяперашняй Беларусі ўжо поўнасцю была асвоена нашымі продкамі. Помнікі сярэдняга каменнага веку сустракаюцца не толькі на Дняпры, Прыпяці, Дзвіне і Нёмане, але і на берагах невялікіх прытокаў і азёраў.
У пачатку мезаліту ўсю заходнюю тэрыторыю сучаснай Беларусі засялялі плямёны так званай свідэрскай культуры, якія яшчэ ў самым канцы папярэдняй эпохі праніклі сюды з тэрыторыі сучаснай Польшчы. Уплывы «свідэрцаў» распаўсюджваліся і на астатнюю частку Беларусі. Іх прыладамі з'яўляліся лістападобныя наканечнікі стрэлаў з рэтушаваным чаранком і з падрэтушоўкай на вастрыі, разцы і скрабалкі, змайстраваныя з пласткоў. Пасля свідэрскіх пасяліліся плямёны, якія ўжывалі як дробныя прылады працы, так і буйныя — крамянёвыя ўкладышы для стрэлаў, гарпуноў, нажы, сякеры, матыкі, цяслы. На ніжняй Прыпяці былі распаўсюджаны больш дробныя крамянёвыя вырабы, а на Падняпроўі — буйнейшыя.
А цяпер пазнаёмімся з тым, што адбывалася на тэрыторыі сучаснай Беларусі ў неаліце — новым каменным веку.
У ЛЯСАХ ПАНЯМОННЯ I ЗАХОДНЯГА ПАЛЕССЯ
Зпаўднёвых схілаў Мінскага ўзвышша пачынае свой бег Нёман. Спачатку гэта ручай, але з кожным кіламетрам ён набірае сілу і разгон і пад Стоўбцамі падобны на ладную раку.
У Налібоцкай пушчы берагі Нёмана нізкія, паміж Лідскім і Навагрудскім узвышшам рачная вада бурліць пад стромкімі абрывамі і падмытыя яліны, як маўклівыя рыцары нейкага зачараванага воінства, нахіляюцца над вадою. У вясеннія паводкі з глухім шумам яны іншы раз падаюць на ваду, і нясе іх імклівая плынь на захад, у бок далёкага салёнага мора.
Там, дзе ў Нёман злева ўліваецца зялёнабярэжная Шчара, на шмат кіламетраў сярод паплавоў раскінуліся дубовыя гаі. А між дубамі буяюць дзікія парэчкі.
Ледзь не да самага Гродна Нёман шырокі, цячэ з нейкім упэўненым спакоем, але там, дзе яго рэчышча крута паварочвае на поўнач, ракі не пазнаць. Яна пеніцца і віруе між страшэнна стромкіх і высокіх берагоў, быццам хоча вырвацца з іх абдымкаў. Імкне ўдалечыню, каб ужо перад літоўскай зямлёй зноў шырока разліцца і адпачыць, загаіць раны ад вострых гродзенскіх камянёў.
Дзе б вы ні прайшлі нёманскім берагам, усюды сустрэнеце сляды жыцця. Кучаравяцца зялёнымі прысадамі маляўнічыя вёскі, узвышаюцца гарады, глядзяцца ў люстра ракі рэшткі любчанскага замка, спрэс расселіся на паплавах стагі. У глухім лесе пад Ярэмічамі сустрэнеце грыбнікоў, а вакол незлічоных старыц у Налібоччыне звіваюцца рыбацкія сцежкі. Найбольш, здавалася б, пустэльны бераг між Лебядой і Котрай ці вышэй вусця Шчары, але і тут, калі седзіце ля вогнішча на пясчаным беразе, бачыце, як буксір цягне плыты, або як дзед на дзюбатай пласкадонцы абкошвае рачныя астравы. Можа толькі на сярэднім цячэнні Шчары, там, дзе яна блізка падыходзіць да Выганаўскага возера, чалавеку часам можа здасцца, што на свеце больш нічога няма, акрамя бяскрайняга нізкарослага хвойніку, хлюпкага балота і каняў, чый плач трывожыць сэрца. Але вось выходзіце з высокай травы да канала Агінскага, і зноў
КНІГІ ОНЛАЙН
