З глыбінь тысячагоддзяў
Міхаіл Чарняўскі
Выдавец: Народная асвета
Памер: 126с.
Мінск 1978
Беларускія археолагі аж да апошняга часу раскопвалі неалітычныя паселішчы, дзе знаходзіліся ўжо звычныя абломкі вастрадонных пасудзін, крамянёвыя скрабалкі, разцы, наканечнікі стрэлаў... Па матэрыялах не заўважалася, каб асабліва прыкметна перамяшчалася насельніцтва. Людзі нараджаліся, палявалі на дзічыну, лавілі рыбу і паміралі, пакідаючы месца пад сонцам новым пакаленням. Плямёны ахоўвалі свае межы і не трывожылі чужыя. Тэрыторыя сучаснай Беларусі ўяўлялася яе далёкім тубыльцам зялёным лясным берагам, на поўдзень ад якога разліваўся акіян стэпаў і лесастэпаў і там жылі народы — спакойныя, калі зямля давала багата травы
для жывёлы, жорсткія і ваяўнічыя, калі засушлівыя гады прымушалі здымацца з наседжаных родных мясцін.
Непраходныя лясы і балоты Палесся ды вострыя дзіды нашых продкаў спынялі нашэсці на землі сучаснай Беларусі. Вучоных толькі здзіўляла тое, што вельмі мала археалагічных помнікаў народа нёманскай культуры захавалася на крайнім захадзе нашай тэрыторыі.
Якая вялікая роля ў археалагічных адкрыццях іншы раз належыць краязнаўцам! Гэта іх дапытлівае вока часта першым заўважае дзе-небудзь на рачным беразе костку маманта, гліняны чарапок. 1 аказваецца, што там пад тоўшчай зямлі пахавана ўнікальная палеалітычная стаянка або рэшткі старажытнага горада.
Чэрвеньскім днём 1971 года мы атрымалі, напэўна, вельмі дзіўную для паштароў тэлеграму: «Знайшоў скапленне костак, пляцоўка вымашчана рэбрамі, абломкамі арнаментаваных пасудзін». Паведамленне было з Краснасельскага пасёлка Ваўкавыскага раёна ад мясцовага краязнаўца М. У. Верацілы.
I вось мы на месцы знаходак.
Больш за сотню тысяч гадоў таму назад ледавік прывалок сюды, на сучасны левы бераг ракі Рось, магутны крэйдавы адорвень. Такія цяпер распрацоўваюць для патрэб прамысловасці. Адорвень пакрыты невялікім пластом глебы і жвіру, таму крэйду перад здабычай «зачышчаюць» бульдозерамі, На падобным зачышчаным месцы за 2 км ад ракі і знайшоў Міхаіл Уладзіміравіч тое, пра што паведамляў у тэлеграме. Дарэчы, на гэтым адорвені знаходзяцца і вядомыя краснасельскія крэмнездабываючыя шахты.
Сярод белай, аж вачам балюча, крэйды — цемнаватыя плямы: патрушчаныя ланцугамі бульдозера чарапкі гліняных пасудзін і косткі. Што гэта — магілы, зямлянкі?
Гліняныя гаршкі культуры шарападобных амфар. Пасёлак Краснасельскі.
гі напоўненыя косткамі. Тое,
Пачаліся раскопкі, якія і дазволілі зразумець характар адкрытага помніка. Перад намі былі рэшткі старажытнага могільніка з чатырма пахавальнымі ямамі. Тры з іх былі моцна пашкоджаны, a чацвёртая захавалася амаль поўнасцю.
Дзень пры дні мясцовыя школьнікі сталовымі нажамі і пэндзлямі расчышчалі пахаванні. Праца была нялёгкая. Лета выдалася гарачае. Да таго ж ямы былі па самыя берашто выявілася пасля рас-
чысткі, пераўзышло ўсе нашыя спадзяванні. Магіла, якая захавалася некранутай, мела прамавугольную форму і памеры прыблізна 2X4 м. У ёй было каля дзесятка шкілетаў свойскіх жывёлін: быкоў, авечак, коней. Шкілеты ляжалі ўздоўж сценак, нагамі да цэнтра ямы. Як вядома, у крэйдзе добра захоўваюцца арганічныя рэчывы; таму ўсе шкілеты аказаліся цэлымі, хоць ты іх выстаўляй у заалагічным музеі.
Сярод костак грудной клеткі аднаго з быкоў удалося знайсці два масіўныя касцяныя наканечнікі — цэлілі ў сэрца, але адной стралы аказалася мала. Між шкілетаў стаялі чатыры пласкадонныя гаршкі, вылепленыя ўручную. Арнаменту на іх амаль не было, толькі пад самым брыжам і на шыйцы — плыткія адбіткі пальцаў і рыскі. Гаршкі пры раскопках даводзілася змацоўваць клеем і высушваць. Ля ўсходняга краю ямы ляжаў валун, на ім была сківіца быка. У магіле таксама ўдалося вы-
явіць невялікія крамянёвыя адшчэпы і кавалачак бурштыну.
Усё быкі, авечкі, свінні, а дзе ж чалавек?
Некалькі абпаленых чалавечых костак пашчасціла знайсці ў суседняй магіле. Родзічы нябожчыка ў свой час паленаваліся выкапаць глыбейшую яму, таму бульдозер пакінуў нам толькі з дзесятак патрушчаных костак і пару гліняных чарапкоў, аздобленых адбіткамі тонкага прамавугольнага штампа. Ля краю пахавання — рэшткі каменнай выбрукоўкі.
Больш пашанцавала з трэцяй магілай. Яна была меншая, чым першыя дзве, і тут сярод костак ляжалі абломкі амфары. Хоць пасудзіна не ўяўляла сабой грэчаскай танкасценнай арыстакраткі з лебядзінай шыяй і завостраным донцам, аднак і наша знаходка мела сваю пэўную прыгажосць — пукатыя бакі падымаліся над плоскім донцам, крутыя плечыкі корпуса пераходзілі ў стромкую шыйку з невялікімі вушкамі на ёй. Пасудзіна была арнаментавана хвалістымі адбіткамі шнура.
Перад намі быў несумненны старадаўні могільнік. Але народу якой археалагічнай культуры ён належаў? Кераміка не мела ніякага падабенства да вядомых ранейшых знаходак. He было на тэрыторыі Беларусі і аналогій такога пахавальнага абраду. У той жа час знаходкі з пасёлка Краснасельскага вельмі нагадвалі матэрыялы, знойдзеныя на тэрыторыі Польшчы і паўночна-заходняй Украіны. Прыйшлося ўзяцца за спецыяльную літаратуру, і ўсё стала зразумела: перад намі быў тыповы могільнік носьбітаў культуры шарападобных амфар, якая так названа па характэрнай форме посуду. I тады мы перасталі здзіўляцца, чаму тут, у гэтых пахаваннях, столькі шкілетаў свойскай жывёлы.
Тутэйшае насельніцтва займалася пераважна жывёлагадоўляй, ад чаго ў асноўным і залежала яго існаванне. Мабыць, свойскія жывёлы вельмі цаніліся, таму іх хавалі ў магілах людзей. Іншы раз у ямах адначасова трапля-
ліся шкілеты чалавека і жывёл. Перад тым, як пахаваць нябожчыка, яго часам абпальвалі на вогнішчы або пасыпалі вохрай. Гэта павінна было дапамагчы нябожчыку «ўваскрэснуць на тым свеце».
Вывучаючы могільнікі культуры шарападобных амфар у Польшчы і Германіі, археолагі даведаліся і шмат іншага аб рытуальных абрадах у прадстаўнікоў гэтай культуры. Напрыклад, нябожчыка павінен быў суправаджаць не толькі жывёльны статак — падначаленых ранейшаму гаспадару людзей таксама забівалі і складвалі ля ног памёршага.
На вялікай прасторы ад ГДР да паўночна-ўсходняй Украіны сустракаецца шмат могільнікаў гэтых плямёнаў, аднак іх паселішчаў знойдзена пакуль што мала. Мабыць, людзі не асабліва доўга жылі на адным месцы: жывёлагадоўчая гаспадарка вымагала вандровак.
Хоць на захадзе рэспублікі археолагі заўважалі сляды побыту прышэльцаў, але знаходка ля пасёлка Краснасельскага была першым несумненным помнікам культуры шарападобных амфар на тэрыторыі Беларусі.
Дарэчы, у тым жа 1971 годзе ў суседнім Бераставіцкім раёне, ля вёскі Малыя Едкавічы натрапіліся рэшткі яшчэ іншага могільніку гэтай культуры. У найбольш цэлай магіле на каменнай пліце, абстаўленай меншымі камянямі, знаходзіўся шкілет нябожчыка, косткі свінні, чатырохвухая амфара. На разбуранай экскаватарам частцы могільніку былі сабраны дзесяткі абломкаў гаршкоў, каменныя і касцяныя вырабы і фігурная спражка ад паса.
Знаходка могільнікаў на Гродзеншчыне таксама, як і некаторыя знаходкі з Брэстчыны, сведчаць, што насельніцтва культуры шарападобных амфар пранікла і на крайні захад тэрыторыі сучаснай Беларусі, прыблізна да басейнаў Росі і Ясельды. На Зальвянцы, што цячэ на ўсход ад Росі, ужо не сустракаюцца сляды прышэльцаў, тут густа размешчаны рэшткі паселішчаў мясцовага насельніцтва нёманскай культуры, але далей на захад яны
трапляюцца значна радзей. Мяжой уладанняў гэтых дзвюх груп плямёнаў стаў водападзел між Россю і Зальвянкай, а паляўнічыя сцежкі ў мясцовых лясах ператварыліся ў сцежкі вайны.
Аднак ужо ў пачатку II стагоддзя да н. э. «шарападобнікі» падпалі пад уплыў тубыльцаў і новых прышэльцаў з поўдня — плямёнаў культуры шнуравой керамікі — і змяшаліся з імі.
НА БЕРАГАХ ДНЯПРА, ПРЫПЯЦІ I ДЗВІНЫ
Палессе!..
У каго з вас пры вымаўленні гэтага слова не ўзнікаюць асацыяцыі з бясконцымі балотамі, камарамі, пясчанымі выспамі, мохам ля камлёў старых ялін. Шырокая Прыпяць цячэ між зялёных паплавоў на ўсход, да Дняпра, а злева і справа ад яе гіганцкімі коскамі і дужкамі рассыпалася безліч затокаў і старыц. Веснавой паводкай усе паплавы заліваюцца вадой, і тады рака нагадвае сабой мора, толькі дзесьці далёка на пясчаных буграх ледзь прыкметна сінее лес. Сушэйшыя месцы з вёскамі, вёсачкамі на іх ператвараюцца тады ў сапраўдныя астравы, між якімі толькі адна сувязь — на чоўне.
Здаўна прывыклі думаць, што Палессе — гэта нейкая закінутая зямля, амаль зялёная пустыня, дзе толькі плодзяцца жабы, казуркі і дзікія звяры, а людзей там можна на пальцах пералічыць. Нават не так даўно некаторыя вучоныя безапеляцыйна заяўлялі, што ў старажытнасці Палессе ўвогуле было не заселена чалавекам.
Але калі тут пачаліся сапраўдныя археалагічныя даследаванні, то выявілася зусім іншае — гэты край яшчэ ў глыбокай старажытнасці быў заселены людзьмі, прытым даволі густа.
У чым жа найбольшую патрэбу меў першабытны ча-
Гліняныя гаршкі з Ніжняй Прыпяці. (Юравічы.)
лавек? У дзічыне і рыбе. А ў лясах і балотах Палесся, у шматлікіх прыпяцкіх затоках і старыцах усяго гэтага было хоць адбаўляй. Таму і чалавеку тут хапала ежы. Амаль на кожным грудку ўздоўж Прыпяці сустракаюцца рэшткі неалітычных паселішчаў. Археолаг і тут знаходзіць абломкі гаршкоў, крамянёвыя вырабы, рэшткі агнішчаў...
Як мы ўжо казалі, заходнюю частку Палесся ў новым каменным веку засялялі плямёны нёманскай культуры. На ўсходнім Палессі жылі плямёны, роднасныя панямон-
скім. Іх помнікі ствараюць асобную, так званую днепраданецкую культуру. Такая назва яе паходзіць ад таго, што паселішчы гэтага народа займалі вялікую тэрыторыю ад сучаснай Міншчыны на поўначы і аж да Дняпроўскіх парогаў на поўдні, ад правабярэжных прытокаў Дняпра аж да басейна Дона.
У раннім неаліце, гэта значыць, у IV тысячагоддзі і першых стагоддзях III тысячагоддзя да н. э., між нёманскай і днепра-данецкай культурамі было шмат чаго агульнага. Але з сярэдзіны III тысячагоддзя да н. э. пачынаюць выразна праяўляцца і адрозненні. У той час тэрыторыя днепра-данецкай культуры значна скарацілася, бо паўднёвую яе частку ледзь не да сучасных межаў БССР занялі іншыя плямёны, якія прыйшлі з поўдня. Адчуваўся націск суседзяў і на ўсходніх граніцах культуры. У сваю чаргу на захад тэрыторыі сучаснай Беларусі прасочваюцца ўплывы культур лейкападобных кубкаў і шарападобных амфар. Такія акалічнасці і прывялі да таго, што ў матэрыяльнай культуры позненеалітычных плямёнаў заходняй і паўднёва-ўсходняй Беларусі ўзніклі адрозненні, якія асабліва назіраліся ў кераміцы.
КНІГІ ОНЛАЙН
