З глыбінь тысячагоддзяў
Міхаіл Чарняўскі
Выдавец: Народная асвета
Памер: 126с.
Мінск 1978
На ніжняй Прыпяці, таксама як і на поўдні сучаснай тэрыторыі Гомельшчыны, у раннім неаліце ўжываліся вастрадонныя пасудзіны з простымі сценкамі. Сціплая арнаментацыя складалася з адбіткаў грабянца, розных плыткіх копачак і пракрэсленых рысак. Як і на Нёмане, брыж гаршкоў падкрэсліваўся нязменным шэрагам глыбокіх круглых ямак. У пазнейшы час пры лепцы посуду ў гліну ўсё радзей дабаўлялі раслінныя рэшткі. Іх пачалі замяняць пяском або жарствой. Гаршкі, хоць паранейшаму вастрадонныя, пачалі набываць большую ўскладненасць формы — брыж крыху адгінаўся вонкі, з'явіліся шыйка і рабрыстасць на корпусе. У арнаментах значнае месца пачалі займаць наколкі канцом розных штампаў — палачак, пласткоў...
Сярод прылад працы ў мясцовага насельніцтва былі шырока распаўсюджаны розныя скрабалкі, нажы, разцы, сякеры... Ужываліся трохвугольныя наканечнікі стрэлаў, хоць сустракаліся, асабліва на ўсходзе, і лістападобныя экземпляры. У познім неаліце з'явіліся шліфавальныя прылады.
Каля пасёлка Юравічы Калінкавіцкага раёна ў левабярэжжы Прыпяці размешчана старыца даўжынёй больш за кіламетр, злучаная з Прыпяццю рэчкай Закотай. Гэты зацішны і рыбны вадаём мясцовыя палешукі называюць возерам, як, дарэчы, называюць і амаль кожную рачную старыцу.
Але справа не ў самім возеры, а ў пясчаных выспах, якія прытуліліся вакол яго. Іх тут шмат, і амаль на кожнай захоўваюцца сляды існавання першабытных людзей. Там, дзе старыца звужаецца і непрыкметна пераходзіць у рэчку Закоту, знаходзяцца дзве выспы з найбольш багатымі рэшткамі жыццядзейнасці неалітычнага чалавека. Гэтыя пункты ў археолагаў атрымалі па назве возера ўмоўныя назвы «Ліцвін-1» і «Ліцвін-2».
Пад час раскопак гэтых паселішчаў было знойдзена некалькі тысяч абломкаў разнастайных гаршкоў, больш паўтысячы апрацаваных крэменяў. Тут жа меліся рэшткі наземных жытлаў з агнішчамі, складзенымі з камянёў. Асаблівую цікавасць уяўляе адкрыццё поўзямлянкі авальнай формы, прыблізныя памеры якой былі 5X3,5 м, а глыбіня да 1 м.
Хоць у паўднёва-ўсходняй Беларусі даследавалася яшчэ некалькі цудоўных помнікаў днепра-данецкай культуры, але найбольш яны вядомы на Украіне, дзе іх грунтоўна вывучалі. Праца ўкраінскіх вучоных дазволіла значна папоўніць звесткі па гэтай культуры. У прыватнасці, там былі знойдзены старажытныя могільнікі. Памёршых закопвалі ў выцягнутым становішчы, пасыпаўшы вохрай. 3 касцямі ляжала шмат розных падвесак з зубоў жывёл, касцяных пласткоў—відаць, жыхары
паселішчаў днепра-данецкай культуры любілі багата аздабляць сваю вопратку і цела.
Ёсць сведчанні і таго, што ім, апрача палявання, былі вядомы рыбацтва, збіральніцтва і вытворчыя формы гаспадарання. На некаторых помніках выпала знайсці косткі свойскага быка, свінні і сабакі, матыкі і чарапкі посуду з адбіткамі ячных зярнят.
Верхняе Падняпроўе ў неаліце было кутком, куды пранікалі розныя культурныя ўплывы. Але справа, напэўна, не заўсёды абмяжоўвалася толькі ўплывамі...
Неалітычныя матэрыялы тут знаходзілі даўно, яшчэ ў мінулым стагоддзі. 3 таго часу выяўлена каля сотні неалітычных помнікаў. Некаторыя з іх нават раскопваліся. Але ў мясцовай культуры пакуль што шмат чаго маецца незразумелага і невядомага.
На верхнедняпроўскіх неалітычных паселішчах сустракаецца разнастайная кераміка: гаршкі з вострым або закругленым дном, з простымі або крыху зведзенымі ўнутр верхнімі часткамі сценак. Часамі на пасудзінах меліся патаўшчэнні — каўнерыкі. Дамешкі ў гліне, з якой ляпіліся гаршкі, былі розныя — трава, пясок, жарства. Сценкі гатовых керамічных вырабаў упрыгожваліся рознымі грабянцовымі адбіткамі, ямкамі, наколкамі, насечкамі. На некаторых вырабах сустракаюцца мала вядомыя для асноўнай тэрыторыі Беларусі рысы — паверхні спрэс арнаментаваліся глыбокімі круглымі або падоўжанымі ямкамі, адбіткамі шыраказубага штампа. He менш характэрнымі былі і так званыя лапкавыя ўзоры— адбіткі канцом палачкі, густа абкручанай ніткай.
Калі ўважліва разгледзець форму пасудзін і яе арнаментацыю, то можна ў іх прыкмеціць рысы і днепраданецкай культуры і культуры ямачна-грабеньчатай керамікі, плямёны якой у неаліце засялялі Волга-Окскае
Гліняны гаршчок з Падняпроўя. Хадосавічы Рагачоўскага раёна.
міжрэчча. На Верхняе Падняпроўе рабілі ўплыў і некаторыя іншыя культуры.
Што адметна вылучае мясцовыя помнікі, дык гэта мноства крамянёвых вырабаў і ўвогуле розных расшчапаных крэменяў і абломкаў, якія звычайна бываюць пры вырабе прылад працы. I не дзіўна, бо тут сустракаецца шмат крэмненосных крэйдавых радовішчаў. Мясцовае насельніцтва не адчувала недахопу ў сыравіне, як гэта было, напрыклад, на Ніжняй Прыпяці і асабліва на тэрыторыі Беларускага Паазер'я.
На найбольш даследаваным у Верхнім Падняпроўі помніку — паселішчы Стрэліца ля вёскі Рудня Шлягінская Веткаўскага раёна толькі адных крамянёвых адшчэпаў знойдзена амаль тры тысячы, тут жа ў раскопцы мелася больш за 450 несумненных крамянёвых прыладскрабалак, нажоў, наканечнікаў стрэлаў.
Калі «Стрэліца» цікава вялікай колькасцю знаходак, то на помніках «Востраў» каля вёскі Залессе Чачэрскаге раёна і «Сасонка» ля вёскі Лучын Рагачоўскага раёна, апрача крамянёвых вырабаў і фрагментаў керамікі, знойдзены рэшткі жытлаў. На «Востраве» гэта была нейкая наземная хаціна, унутры якой на паўметровай глыбіні размяшчалася вогнішча, выкладзенае патрэсканымі камянямі. У «Сасонцы» жытло было некалькі іншае. Яно крыху заглыблялася ў зямлю і мела памеры 3,4X2,4 м. У яго цэнтры знаходзілася вялікае агнішча. Па краях жытла прасочаны рэшткі шасці слупоў, якія ўтваралі каркас сцен і падтрымлівалі страху.
Неалітычныя помнікі Верхняга Падняпроўя вучоныя аб'ядноўваюць у верхнедняпроўскую археалагічную культуру. Апрача таго, яны мяркуюць, што ў IV і III тысячагоддзях да н. э. сюды пранікалі носьбіты і іншых культур.
Усё беларускае Паазер'е, якое займае поўнач рэспублікі, у неаліце засялялі плямёны з вельмі своеасаблівай культурай. Рэшткі іх паселішчаў вучоныя адкрываюць пераважна ў нізкіх балоцістых мясцінах, а найчасцей у тарфяніках. Усе знаходкі звычайна пакрыты зверху тоўстым пластом торфу. Такія ўмовы ператваралі помнікі ў своеасаблівыя шчыльна закрытыя, як бы закансерваваныя слоікі, дзе, на шчасце археолага, захаваліся не толькі гліняныя чарапкі пасудзін і крамянёвыя прылады, але і вырабы з дрэва, кары, рагоў, костак.
Якое мноства самых разнастайных знаходак чакае тут даследчыка! Ускрывае ён пласт за пластом і быццам чытае інвентарную кніжку Зямлі.
Усё гэта радуе, але засмучае іншае — вельмі ж ужо на нізкіх мясцінах знаходзяцца тут рэшткі паселішчаў, вада літаральна залівае раскопкі, чэрпай яе і чэрпай, калі што хочаш знайсці. Часта бывае ў бліжэйшай рэчцы або возеры вада стаіць вышэй, чым на помніку залягае культурны пласт. У такім разе вадаём і раскопка ператвараюцца ў сазлучаныя сасуды...
He ўсюды бываюць аднолькавыя ўмовы для раскопак. Напрыклад, капаеш сабе на Нёмане паселішча каменнага веку на высокім беразе або на якім-небудзь сухім грудку, дзе поплаў, а вакол зелянеюць ці лес, ці поле, ці луг. Сонца, птушкі, кветкі— прыгажосць!
А на Паазер'і сядзіш дзе-небудзь на тарфяным балоце і бачыш, як у раскопцы пласт паступова пачынае ператварацца ў нейкую брудную мешанку і рабочыя не
паспяваюць вычэрпваць ваду. Глянеш убок— як вокам акінуць хмызняк, асіны чэзлыя, трава балотная ледзь не ў рост чалавека... Зірнеш пад ногі — нейкіх казурак незлічонае мноства поўзае, a то і гадзюка бачна на купіне. Скруцілася і быццам пільнуе таямніцы тысячагодДзяў.
У сонечны дзень балота хутка выпараецца і робіцца душна, як у лазні. Пачынаеш пацець, і тут над табой з'яўляецца хмара куслівых аваднёў... У рэчцы паратунак слабы: у ёй шмат гразі, а калі пракладзены канал на асушаным тарфяніку,— яна плыткая.
Характар ранняй неалітычнай культуры на тэрыторыі паўночнай часткі сучаснай Беларусі можна ўявіць, прагледзеўшы матэрыялы з тарфянікавага паселішча ля вёскі Зацэнне Лагойскага раёна.
Гадоў з дзесяць таму назад рашылі асушыць тарфянікі, што паміж вёскамі Ліпкі і Зацэнне. Прыйшлі экскаватары, і праз нейкі час балота было перарэзана сеткай каналаў, а рэчка Цна паглыблена і выпрамлена. Якраз ля новага моста праз Цну, паблізу шашы Барысаў — Плешчаніцы, коўш экскаватара выцягнуў з-пад двухметровай тарфяной тоўшчы нейкія кавалкі струхлелага дрэва, вуголле, косткі, чарапкі глінянага посуду. Ляжалі гэтыя рэчы на паверхні і паступова разбураліся ад сонца і ветру. I напэўна зніклі б яны зусім, каб на іх не звярнуў увагу жыхар Зацэння Сяргей Шубара. Ён сабраў знаходкі і паведаміў у райцэнтр. У сваю чаргу рэдактар лагойскай газеты Б. Сасноўскі напісаў пра адкрыццё ў Акадэмію навук, і праз некалькі дзён на Цне ўжо былі археолагі.
А матэрыял тут быў сапраўды унікальны. Абломкі гаршкоў выглядалі як вельмі старажытныя. Яны былі тонкія, рыхлыя, з дамешкамі травы і тоўчаных ракавін у гліне. Мяркуючы па фрагментах, пасудзіны мелі вострыя донцы і крыху зведзеныя ўверсе сценкі, арнаментаваныя толькі рэдкімі паскамі грабянцовых адбіткаў
Касцяныя кінжалы з стаянак Зацэнне і Асавец.
або плыткіх копачак пад брыжам. Сярод касцяных і рагавых знаходак звярталі на сябе ўвагу долатападобныя прылады з расшчапаных уздоўж тоўстых трубчастых костак, свідраваныя матыкі і канічныя наканечнікі стрэлаў. Крамянёвых вырабаў было адносна мала — скрабалкі, пласткі з рэтушам, некалькі лістападобных наканечнікаў.
У Зацэнні праводзіліся і некаторыя раскопкі, але капаць тут вельмі цяжка, бо культурны пласт заліваецца тарфяной вадой.
Знойдзеная на гэтым помніку кераміка шмат якімі рысамі нагадвае ранненеалітычныя матэрыялы з украінскага Падняпроўя, з заходняй Беларусі і паўднёва-ўсходняй Прыбалтыкі. Менавіта ў Прыбалтыцы знойдзены бліжэйшыя аналогіі вырабаў з костак і рагоў.
Больш-менш такая ж, як і ў Зацэнні, кераміка знойдзена ў іншых месцах Паазер'я — ля вёскі Сосенка на
Віліі, Бабінавічы Лёзненскага, Лаўкі Чашніцкага раёнаў. Але паколькі ўсе гэтыя стаянкі на пясках, то там не захавалася знаходак з арганічных рэчываў. Такім чынам, мы маем падставу сказаць, што ў раннім неаліце беларускае ГІадзвінне, значную частку верхняй Віліі і Бярэзіны Дняпроўскай займалі плямёны з аднолькавай культурай, якая мела шмат агульнага з іншымі тагачаснымі культурамі на тэрыторыях рэспублікі, паўночнай Украіны і паўднёва-усходняй Прыбалтыкі.
КНІГІ ОНЛАЙН
